ملاک مکی و مدنی بودن سوره های قرآنی چیست و چگونه می توان سُور مکی را از مدنی شناخت ؟

تشخیص ترتیب نزول سُوَر و آیات قرآنی و ادراک مکّی و مدنی آن علاوه بر بهره های علمی و فقهی در شناخت ناسخ از منسوخ , عام و خاص , مقید و مطلق و نظایر آن , می تواند الگوی مناسبی برای شناخت شیوهء تبلیغ مبانی دینی و برنامه ریزی برای تنظیم اولویت ها از جهت موضوع و محتوا باشد, به خصوص اگر این امر با توجه وملاحظهء جامعه شناختیِ فرهنگی و اخلاقی و بررسی و شناخت شأن نزول و اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی وفرهنگی باشد.
شاید به لحاظ همین اهمیت فایدهء فراوان آن بود که دانشمندان اسلامی بحث های گسترده و عمیقی دربارهء آیات و سُوَر مکی و مدنی و راه شناخت آن ها نموده اند, و ملاک های متفاوتی ارائه داده اند, اگر چه برخی از آن ها کلیّت ندارد, لکن در سیر مجموعی تحقیق , مفید و ره گشا می باشد.
راه های شناخت آیات و سور مکی و مدنی
قبل از تبیین ملاک ها, ذکر این نکته را مفید می دانیم که بیست سورهء قرآن به اتفاق دانشمندان علوم قرآنی , مدنی است . و هشتاد و دو سوره مکی است و اختلاف نظر فقط در دوازده سورهء قرآنی است .(1)
مجموعهء قرآن را می توان به چند بخش تقسیم نمود: مدنی ; مکی ; مدنی و مکی ; نه مکی و نه مدنی .
ابن العربی در کتاب می نویسد: آن چه که ما اجمالاً از قرآن می دانیم , این است که قرآن متشکل از آیات مکی و مدنی , سَفَری و حَضَری , لیلی و نهاری , ارضی و سماوی و آیاتی است که میان آسمان و زمین یا زیر زمین یعنی در دل نماز نازل گردید.(2) برخی چهار راه برای تشخیص سور مکی از مدنی ارائه داده اند:
1 هجرت پیامبر6یا زمان .
2 مکان .
3 اشخاص یا مخاطبان .
4 ویژگی ها و صفات لفظی و معنوی .
مشهورترین ملاک که عام ترین و بهترین آن نیز می باشد هجرت نبیّ مکرّم 6است . بر پایهء این ملاک هرآیه ای که قبل از هجرت پیامبر6از مکه به مدینه , نازل شده , مکی است , اعم از این که در خود مکه یا اطراف آن ویا هنگام هجرت و قبل از رسیدن به مدینه نازل شده باشد. هر آیه ای که بعد از هجرت نازل شده , مدنی است , اعم ازاین که در خود مدینه نازل شده باشد یا در خارج از آن , مثل آیاتی که در صلح حدیبیه و سال فتح مکه یا در جنگ هاو برخی سفرها مثل حجة الوداع نازل شده است .
ب ) آیات و سُوَری که در مکه یا حوالی آن نازل شده , حتی اگر بعد از هجرت باشد, مکی است و آیات و سوری که در مدینه یا حوالی آن نازل شده , مدنی است . بنابراین آیات و سوری که در سفر نازل شده , نه مکی است و نه مدنی .
ج ) آیات سوری که مخاطب آن اهل مکه باشند, مکی است و اگر طرف خطاب , مردم مدینه باشند, مدنی محسوب می شوند.
اشکال مهم این طرح آن است که از کجا بفهمیم مخاطب اهل مکه هستند یا اهل مدینه ; به علاوه این روش ما را به هدف اصلی از شناختن آیات و سور مکی ومدنی و ترتیب نزول یا تقدم و تأخر آن نایل نمی گرداند, مثلاً ده آیهء اول سوره برائت مخاطبش مشرکان مکه هستند, اما .(3) یا سورهء ممتحنه از نظر زمان بعد از هجرت نازل شد و از نظر مکان در مدینه نازل گشت و محتوای آن تقویت قلوب مؤمنان و آماده سازی آنان در برخوردهای اجتماعی است . بنابراین باید آن را از سورمدنی نامید, ولی مخاطب آن اهل مکه می باشند.
بنابراین راه سوم نمی تاند ملاک و معیار خوبی برای تشخیص مکی و مدنی باشد. به همین جهت بهترین راه شناخت سور مکی و مدنی , ملاحظهء هجرت است .
به علاوه آن چه بعد از هجرت در خارج از مدینه نازل شد, با توجه به موقعیت برتر مسلمانان بوده است . به بیان دیگر: کلیهء آیات نازل شده بعد از هجرت به خصوص آیاتی که در سال های پایانی عمر شریف پیامبر6نازل شده باید از منظر حکومتی مورد بررسی قرار داد. در این صورت راه دوم نیز رهگشا و مفید نیست .
د) ویژگی ها و صفات لفظی و معنوی : در صورت شک و تردید در مکی و مدنی بودن برخی سور و آیات ونداشتن دلیل قابل اعتماد می توان از برخی شواهد و قراین لفظی یا معنوی شک و تردید را برطرف نمود.(4)
در ذیل به برخی از آن اشاره می کنیم :
ویژگی های سوره های مکی :
هر سوره ای که در آن , سجده وجود دارد, مکّی است .
2 هر سوره ای که در آن لفظ, به کار رفته , مکی است .
3 هر سوره ای که با حروف مقطعه از قبیل الم , و الر, آغاز شده جز سورهء بقره و آل عمران مکی است و سوره ءرعد اختلافی است .
4 هر سوره ای که در آن آمده , به شرط این که در آن نباشد, مکی است .
5 هر سوره ای که در آن قصص انبیا و ملل گذشته باشد, جز سورهء بقره , مکی است .
6 هر سوره ای که در آن داستان حضرت آدم و ابلیس آمده باشد, جز سورهء بقره , مکی است .
7 سور مکی دارای سوگند زیاد است .
8 آیات و سور مکی کوتاه و بین آیات آن متجانس صوتی وجود دارد.
ویژگی های سور مدنی
1 سوره هایی که در آن ها فرمان جنگ و جهاد و احکام آن آمده باشد, مدنی است .
2 سوره هایی که در آن ها از احکام , حدود, حقوق و قوانین مدنی , اجتماعی و سیاسی بحث شده باشد, مدنی است .
3 سوره هایی که از منافقان یاد شده , غیر از سورهء عنکبوت که یازده آیهء اول آن مدنی است , بقیه مکی است .
4 سوره هایی که با اهل کتاب (یهودی ها و مسیحی ها) مجادله نموده باشد.
5 آیات و سوره های مدنی اکثراً طولانی و همراه با سبک آرام قانون گذاری است .
6 سوره های مدنی با تفصیل و برهان و ادله اصول عقاید را مطرح می کند.
پی نوشتها:
1.سید محمد باقر حجتی , تاریخ قرآن کریم , ص 81
2.همان , ص 74
3.ناصر مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان , تفسیر نمونه , ج 7 ص 271
4.همان گونه که تمرین و ممارست مستمر با آیات و احکام و روایات و احادیث فقهی , نوعی ذوق و شمّ فقهی برای فقیه جامع الشرایط در احکام ایجاد می کند و در صورت نداشتن دلیل لفظی بر اساس آن حکم صادر می کنند, مجتهدان و فقها در تفسیر قرآن نیز می توانند از راه تا حدودی راه درست شناخت مکی و مدنی را تحصیل نمایند.
eporsesh.com