مکّی یا مدنی بودن سوره مبارکه حمد، مورد اختلاف است؛ بیشتر مفسران برآنند که در مکّه نازل شده است(1). برخی نیز آن را مدنی می‌دانند(2) و بعضی نیز قائلند که خدای سبحان برای تشریف این سوره و تاکید بر اهمیّت آن، دوبار (یک بار در مکّه و بار دیگر در مدینه) آن را فرو فرستاده است.(3)
اختلاف درباره مکّی یا مدنی بودن سوره حمد ثمره تفسیری ندارد؛ زیرا مشتمل بر آیه‌ای نیست که معنایش به اختلاف نزول، مختلف و متفاوت شود، لیکن برای مکّی بودن آن، دلایل چندی بیان داشته‌اند: 1 خدای سبحان در سوره مبارکه حِجْر به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: "ولقد اتیناک سبعاً من المثانی والقران العظیم"(4). با توجه به این که سوره مبارکه حجر از سوره‌های مکّی است و مراد از "سبعاً من المثانی" در آن، به شهادت روایات معصومین (علیهم‌السلام) سوره حمد است(5) و از طرفی اعطای "السبع المثانی" به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با لفظ ماضی "اتیناک" بیان شده است، پس سوره حمد نیز مکّی است و قبل از سوره حِجْر نازل شده است.
2 در روایات فریقین آمده است که قِوام نماز به سوره مبارکه فاتحة الکتاب است: "لا صلاة إلاّ بفاتحة الکتاب"(6) و نماز، پیش از هجرت در مکّه تشریع شده است. استاد علّامه طباطبایی (قدس‌سرّه) می‌فرماید:
گرچه نماز با هیئت و ویژگیهای کنونی آن در شب معراج تشریع شد، امّا از آیات فراوانی در سوره‌های مکّی از جمله آیه کریمه "ارایت الذی ینهی * عبداً إذا صلّی"(7) بر می‌آید که در اوایل بعثت نیز اصل نماز، دست کم به صورت سجده و تلاوت بخشی از قرآن، تشریع شده بود.(8)
3 در برخی از تفاسیر اهل‌سنت برای اثبات مکی بودن سوره مبارکه حمد به روایاتی از حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، استناد شده است؛ مانند: "نزلت فاتحة الکتاب بمکة من کنز تحت العرش"(9). در جوامع روایی شیعی نیز حدیثی به این صورت از آن حضرت (علیه‌السلام) نقل شده است: "فاوّل ما نزل علیه بمکة فاتحة الکتاب..."(10). همچنین حضرت امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: "فأوّل ما نزل علی رسول الله بمکة بعد أن نُبّی الحمد".(11)
1 درّ‌المنثور، ج1، ص10.
2 مجمع البیان، ج1، ص17.
3 کشاف، ج1، ص1؛ الکاشف، ج1، ص31.
4 سوره حجر، آیه 87.
5 بحار، ج89، ص235؛ تفسیر برهان، ج1، ص41؛ صحیح مسلم، ج2، ص9؛ مستدرک حاکم، ج1، ص238.
6 عوالی اللئالی، ج1، ص196.
7 سوره علق، آیات 9 10.
8 المیزان، ج20، ص 325.
9 درّ‌المنثور، ج1، ص10؛ الإتقان، ج1، ص12.
10 مجمع البیان، ج10، ص405.
11 بحار، ج82، ص52.
مأخذ: ( تفسیر تسنیم، ج 1، ص 266)
