http://www.islamquest.net

سوره‌های مکّی و مدنی طی چند سال نازل شدند و موضوع آنها چه چیز بود؟
در این‌که مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها بر اساس چه معیاری است، میان مفسران چند نظر وجود دارد که دو مورد از آن ذکر می‌شود. 1. مشهور مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی زمان نزول را معیار قرار داده‌اند، و گفته‌اند: آنچه پیش از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه‏ نازل شده، مکّی و آنچه بعد از هجرت نازل شده مدنی است، هر چند در سال فتح مکّه در مکّه نازل شده باشد، یا در سفرهایی که حضرت در مدینه نبوده است، نازل شده باشد؛[1] مانند آیه‌ی شریفه‌ی «...امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفت...»[2] که در حجة الوداع در عرفه و بعد از هجرت نازل شد و مدنی است.[3] 2. دیدگاه دیگر می‌گوید؛ آیات و سوره‌هایی که در «مکّه» یا اطرافش نازل شده، مکّی (هر چند پس از هجرت باشد)، و آنچه بعد از هجرت در «مدینه» نازل شده، مدنی است.[4] در این تقسیم‌بندی محل نزول وحی، ملاک نام‌گذاری است.[5] به طور کلی؛ بحث درباره‌ی اصول اعتقادی اسلام؛ مانند: اثبات توحید، معاد، آسمانی بودن قرآن، برخورد تند با شرک و عادات جاهلی و ... از ویژگی‌ها و موضوعات سوره‌های مکّی است، اما تفصیل احکام و بیان شریعت اسلام و احتجاج با اهل کتاب و مبارزه با منافقان از ویژگی‌ها و موضوعات سوره‌های مدنی است.[6] دوره‌ی نزول قرآن به دو قسمت تقسیم شده است: یکی پیش از هجرت پیامبر اکرم(ص) و دیگری پس از هجرت آن حضرت از مکّه به مدینه. دوره اوّل نزول قرآن، از هنگام بعثت خاتم انبیاء تا پایان اقامت آن حضرت در مکّه می‌باشد. دوره‌ی دوم نزول قرآن بعد از هجرت رسول خدا(ص) از مکّه به مدینه تا زمان رحلت آن حضرت است‏.[7] مشهور مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی، دوره‌ی مدنی نزول قرآن را ده سال معرّفی کرده‌اند؛[8] اما دوره‌ی‏ مکّی نزول قرآن را -با توجه به روایات-[9] مختلف گزارش نموده‌اند: برخی آن را هشت و برخی آن را ده[10] و برخی دیگر آن را سیزده سال[11] گفته‌اند که به موجب آن مدّت نزول قرآن دو یا سه یا پنج سال تفاوت پیدا می‌کند.   [1] . سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 55، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 1421ق؛ الزرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج 1، ص 187، دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، بی‌تا؛ ملاحویش آل غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، ج 4، ص 261، مطبعة الترقی، دمشق، چاپ اول، 1382ق؛ خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، ج 1، ص 17؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، 1418ق؛ معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص 81 و 82، مؤسسه فرهنگی التمهید، قم، چاپ چهارم، 1381ش؛ احمدی، حبیب الله، پژوهشی درعلوم قرآن، ص 61، فاطیما، قم، چاپ چهارم، 1381ش.   [2] . مائده، 3. [3] . طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: قصیرعاملی، احمد، ج 3، ص 413، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا؛ الزرکشی، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 282 و 283، دار المعرفة، بیروت، چاپ اوّل، 1410ق؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 83؛ دروزة، محمد عزت، التفسیر الحدیث، ج 1، ص 386، دار إحیاء الکتب العربیة، قاهره، 1383ق. [4] . البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 273؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 55. [5] . صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص 167، منشورات الرضی، قم، چاپ پنجم، 1372ش؛ آشنایی با علوم قرآنی، ص 110. [6] . دیب البغا، مصطفی، دیب مستو، محیی الدین، الواضح فی علوم القرآن، ص 66، دار الکلم الطیب، دار العلوم الانسانیة، دمشق، چاپ دوم، 1418ق؛ معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، ص 51، سمت، تهران، چاپ پنجم، 1382ش؛ آشنایی با علوم قرآنی، ص 111. [7] . بیگلری، حسن، سرّ البیان فی علم القرآن با تجوید کامل استدلالی، ص 41 و 42، کتابخانه سنائی، بی‏جا، چاپ پنجم، بی‏تا. [8] . رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق: حکمت‏، علی اصغر، ج 1، ص 41، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم، 1371ش؛ نکونام، جعفر، در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 209، نشر هستی نما، تهران، چاپ اوّل، 1380ش؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج 1، ص 8، بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوم، 1377ش؛ مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة، علوم القرآن عند المفسرین، ج 1، ص 305، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اوّل، 1375ش. [9] . درباره‌ی روایات این دیدگاه ر.ک: ابن حنبل، المسند، باب «بدایة مسند عبدالله بن عباس»، ح 2276؛ واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: زغلول، کمال بسیونی، ص 9، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1411ق؛ در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 229 – 231. [10] . در این باره ر.ک: طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 2، ص 384، دار التراث، بیروت، چاپ دوم، 1387ق؛ در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 232 – 239. [11] . در این باره ر.ک: تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، ج 2، ص 384 و 385؛ علوم القرآن عند المفسرین، ج 1، ص 305؛ در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 239 – 242.  
عنوان سوال:

سوره‌های مکّی و مدنی طی چند سال نازل شدند و موضوع آنها چه چیز بود؟


پاسخ:

در این‌که مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها بر اساس چه معیاری است، میان مفسران چند نظر وجود دارد که دو مورد از آن ذکر می‌شود. 1. مشهور مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی زمان نزول را معیار قرار داده‌اند، و گفته‌اند: آنچه پیش از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه‏ نازل شده، مکّی و آنچه بعد از هجرت نازل شده مدنی است، هر چند در سال فتح مکّه در مکّه نازل شده باشد، یا در سفرهایی که حضرت در مدینه نبوده است، نازل شده باشد؛[1] مانند آیه‌ی شریفه‌ی «...امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفت...»[2] که در حجة الوداع در عرفه و بعد از هجرت نازل شد و مدنی است.[3] 2. دیدگاه دیگر می‌گوید؛ آیات و سوره‌هایی که در «مکّه» یا اطرافش نازل شده، مکّی (هر چند پس از هجرت باشد)، و آنچه بعد از هجرت در «مدینه» نازل شده، مدنی است.[4] در این تقسیم‌بندی محل نزول وحی، ملاک نام‌گذاری است.[5] به طور کلی؛ بحث درباره‌ی اصول اعتقادی اسلام؛ مانند: اثبات توحید، معاد، آسمانی بودن قرآن، برخورد تند با شرک و عادات جاهلی و ... از ویژگی‌ها و موضوعات سوره‌های مکّی است، اما تفصیل احکام و بیان شریعت اسلام و احتجاج با اهل کتاب و مبارزه با منافقان از ویژگی‌ها و موضوعات سوره‌های مدنی است.[6] دوره‌ی نزول قرآن به دو قسمت تقسیم شده است: یکی پیش از هجرت پیامبر اکرم(ص) و دیگری پس از هجرت آن حضرت از مکّه به مدینه. دوره اوّل نزول قرآن، از هنگام بعثت خاتم انبیاء تا پایان اقامت آن حضرت در مکّه می‌باشد. دوره‌ی دوم نزول قرآن بعد از هجرت رسول خدا(ص) از مکّه به مدینه تا زمان رحلت آن حضرت است‏.[7] مشهور مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی، دوره‌ی مدنی نزول قرآن را ده سال معرّفی کرده‌اند؛[8] اما دوره‌ی‏ مکّی نزول قرآن را -با توجه به روایات-[9] مختلف گزارش نموده‌اند: برخی آن را هشت و برخی آن را ده[10] و برخی دیگر آن را سیزده سال[11] گفته‌اند که به موجب آن مدّت نزول قرآن دو یا سه یا پنج سال تفاوت پیدا می‌کند.   [1] . سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 55، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 1421ق؛ الزرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج 1، ص 187، دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، بی‌تا؛ ملاحویش آل غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، ج 4، ص 261، مطبعة الترقی، دمشق، چاپ اول، 1382ق؛ خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، ج 1، ص 17؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، 1418ق؛ معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص 81 و 82، مؤسسه فرهنگی التمهید، قم، چاپ چهارم، 1381ش؛ احمدی، حبیب الله، پژوهشی درعلوم قرآن، ص 61، فاطیما، قم، چاپ چهارم، 1381ش.   [2] . مائده، 3. [3] . طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: قصیرعاملی، احمد، ج 3، ص 413، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا؛ الزرکشی، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 282 و 283، دار المعرفة، بیروت، چاپ اوّل، 1410ق؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 83؛ دروزة، محمد عزت، التفسیر الحدیث، ج 1، ص 386، دار إحیاء الکتب العربیة، قاهره، 1383ق. [4] . البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 273؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج 1، ص 55. [5] . صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص 167، منشورات الرضی، قم، چاپ پنجم، 1372ش؛ آشنایی با علوم قرآنی، ص 110. [6] . دیب البغا، مصطفی، دیب مستو، محیی الدین، الواضح فی علوم القرآن، ص 66، دار الکلم الطیب، دار العلوم الانسانیة، دمشق، چاپ دوم، 1418ق؛ معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، ص 51، سمت، تهران، چاپ پنجم، 1382ش؛ آشنایی با علوم قرآنی، ص 111. [7] . بیگلری، حسن، سرّ البیان فی علم القرآن با تجوید کامل استدلالی، ص 41 و 42، کتابخانه سنائی، بی‏جا، چاپ پنجم، بی‏تا. [8] . رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق: حکمت‏، علی اصغر، ج 1، ص 41، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم، 1371ش؛ نکونام، جعفر، در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 209، نشر هستی نما، تهران، چاپ اوّل، 1380ش؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج 1، ص 8، بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوم، 1377ش؛ مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة، علوم القرآن عند المفسرین، ج 1، ص 305، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اوّل، 1375ش. [9] . درباره‌ی روایات این دیدگاه ر.ک: ابن حنبل، المسند، باب «بدایة مسند عبدالله بن عباس»، ح 2276؛ واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: زغلول، کمال بسیونی، ص 9، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1411ق؛ در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 229 – 231. [10] . در این باره ر.ک: طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 2، ص 384، دار التراث، بیروت، چاپ دوم، 1387ق؛ در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 232 – 239. [11] . در این باره ر.ک: تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، ج 2، ص 384 و 385؛ علوم القرآن عند المفسرین، ج 1، ص 305؛ در آمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ص 239 – 242.  





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین