اصولا آیات نورانی قرآن در طول 23 سال نبوت حضرت محمد(ص ) و متناسب با نیازها و اوضاع مختلف فرهنکی و اجتماعی و سیاسی و... نازل شده است. وقوع رخدادهای مختلف و پدیده های متفاوت، نزول آیه ای مخصوص خود را می طلبید. به همین دلیل برخی ایات در مکه معظمه و برخی در مدینه منوره نازل شده است. علت این که بعضی از آیات سوره های قرآن مکی و بعضی از آن مدنی است این است که تعدادی از آیات آن سوره در مکه بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده و تعدادی از آیات همان سوره زمانی که پیامبر(ص) در شهر مدینه بودند بر ایشان نازل شده است به همین خاطر بعضی از سوره های قرآن هم مدنی است و هم مکی. به طور کلی آیات مربوط به اصول دین مثل توحید و معاد و نبوت در مکه نازل شده اند چون لازم بود تازه مسلمانان به خوبی با این اصول آشنا شوند و آنها را به خوبی درک کنند و آیات مربوط به حکومت و فروع دین و امور ریز و جزئی در مدینه منوره نازل شده اند. برای آگاهی بیشتر ر.ک: - ترجمه تلخیص التمهید، آیت الله معرفت - درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید، 86 سوره مکی و 28سوره مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:. 1 معیار زمان: بیش تر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می رود، خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس ازفتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنی محسوب می شود ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است بنابراین آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیامبر نازل شده است، مکی محسوب می شود مثلا آیه (ان الذی فرض علیک القرآن لرادک الی معاد)[13] بر اساس این تعریف و ملاک که پس ازخروج از مکه در راه بر پیامبر نازل شده، مکی است. 2. معیار مکان: هرچه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است و هرچه درمدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نه مدنی در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است که پیامبر(ص) فرمودند: (انزل فی ثلاثة امکنة: مکة و المدینة والشام) که طبق گفته ابن کثیر، مقصود از شام تبوک است.[14] 3. معیار خطاب: هر سوره ای که در آن، خطاب به مشرکان می باشد مکی و هرسوره ای که در آن خطاب به مؤمنان می باشد، مدنی است در این زمینه ازعبداللّه بن مسعود حدیثی آورده اند که گفته است: (هر سوره که (یا ایها الناس) در آن به کار رفته باشد، مکی است و هر سوره که (یا ایها الذین آمنوا) در آن به کار رفته باشدمدنی است).[15] زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان البته درسوره های مدنی مانند سوره بقره، (یا ایها الناس) به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه دار می کند. برای تشخیص سوره های مکی و مدنی، ملاک هایی را مشخص کرده اند که هریک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانعی باشد بلکه این ملاک ها روی هم رفته تاحدودی تعیین کننده است به طور کلی ملاک ها و علایم برای تشخیص، عبارت است از: 1) نص و خبر، 2) علایم صوری و ظاهری، 3) علایم محتوایی و معنوی علامه برهان الدین ابراهیم بن عمربن ابراهیم جعبری (متوفای 732) می گوید: (برای شناخت مکی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی، که از راه نقل و روایت به دست می آید قیاسی، که از روی ضابطه تشخیص داده می شود) آن گونه که علقمة بن قیس (متوفای 62) از عبداللّه بن مسعود روایت کرده است: (هر سوره ای که در آن (یا ایها الناس) آمده باشد یا لفظ (کلا) استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع باشد جز زهراوین (بقره و آل عمران) و نیز سوره رعد که بنا بر قولی مدنی است یا در آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد جز سوره های طولانی یاسوره ای که در آن سرگذشت انبیای سلف و امت های گذشته آمده باشد مکی است، و هر سوره ای که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد، مدنی است).[16] برخی خصوصیات دیگری برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اندکه عبارت است از: کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره، نوعا مکی بودن آن رامی رساند و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن راثابت می کند. [13]. قصص 28: 85. [14]. الاتقان، ج1، ص 23. [15]. المستدرک، ج3، ص 18 19. [16]. البرهان، ج1، ص 189. سایت اندیشه قم (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 3/100115741)
اصولا آیات نورانی قرآن در طول 23 سال نبوت حضرت محمد(ص ) و متناسب با نیازها و اوضاع مختلف فرهنکی و اجتماعی و سیاسی و... نازل شده است. وقوع رخدادهای مختلف و پدیده های متفاوت، نزول آیه ای مخصوص خود را می طلبید. به همین دلیل برخی ایات در مکه معظمه و برخی در مدینه منوره نازل شده است.
علت این که بعضی از آیات سوره های قرآن مکی و بعضی از آن مدنی است این است که تعدادی از آیات آن سوره در مکه بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده و تعدادی از آیات همان سوره زمانی که پیامبر(ص) در شهر مدینه بودند بر ایشان نازل شده است به همین خاطر بعضی از سوره های قرآن هم مدنی است و هم مکی.
به طور کلی آیات مربوط به اصول دین مثل توحید و معاد و نبوت در مکه نازل شده اند چون لازم بود تازه مسلمانان به خوبی با این اصول آشنا شوند و آنها را به خوبی درک کنند و آیات مربوط به حکومت و فروع دین و امور ریز و جزئی در مدینه منوره نازل شده اند.
برای آگاهی بیشتر ر.ک:
- ترجمه تلخیص التمهید، آیت الله معرفت
- درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته
معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی
طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید، 86 سوره مکی و 28سوره مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:.
1 معیار زمان: بیش تر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می رود، خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس ازفتح، چون پس از هجرت بوده است، مدنی محسوب می شود ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است بنابراین آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیامبر نازل شده است، مکی محسوب می شود مثلا آیه (ان الذی فرض علیک القرآن لرادک الی معاد)[13] بر اساس این تعریف و ملاک که پس ازخروج از مکه در راه بر پیامبر نازل شده، مکی است.
2. معیار مکان: هرچه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است و هرچه درمدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نه مدنی در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است که پیامبر(ص) فرمودند: (انزل فی ثلاثة امکنة: مکة و المدینة والشام) که طبق گفته ابن کثیر، مقصود از شام تبوک است.[14]
3. معیار خطاب: هر سوره ای که در آن، خطاب به مشرکان می باشد مکی و هرسوره ای که در آن خطاب به مؤمنان می باشد، مدنی است در این زمینه ازعبداللّه بن مسعود حدیثی آورده اند که گفته است: (هر سوره که (یا ایها الناس) در آن به کار رفته باشد، مکی است و هر سوره که (یا ایها الذین آمنوا) در آن به کار رفته باشدمدنی است).[15] زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان البته درسوره های مدنی مانند سوره بقره، (یا ایها الناس) به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه دار می کند. برای تشخیص سوره های مکی و مدنی، ملاک هایی را مشخص کرده اند که هریک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانعی باشد بلکه این ملاک ها روی هم رفته تاحدودی تعیین کننده است به طور کلی ملاک ها و علایم برای تشخیص، عبارت است از: 1) نص و خبر، 2) علایم صوری و ظاهری، 3) علایم محتوایی و معنوی علامه برهان الدین ابراهیم بن عمربن ابراهیم جعبری (متوفای 732) می گوید: (برای شناخت مکی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی، که از راه نقل و روایت به دست می آید قیاسی، که از روی ضابطه تشخیص داده می شود) آن گونه که علقمة بن قیس (متوفای 62) از عبداللّه بن مسعود روایت کرده است: (هر سوره ای که در آن (یا ایها الناس) آمده باشد یا لفظ (کلا) استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع باشد جز زهراوین (بقره و آل عمران) و نیز سوره رعد که بنا بر قولی مدنی است یا در آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد جز سوره های طولانی یاسوره ای که در آن سرگذشت انبیای سلف و امت های گذشته آمده باشد مکی است، و هر سوره ای که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد، مدنی است).[16] برخی خصوصیات دیگری برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اندکه عبارت است از:
کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره، نوعا مکی بودن آن رامی رساند و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن راثابت می کند.
[13]. قصص 28: 85.
[14]. الاتقان، ج1، ص 23.
[15]. المستدرک، ج3، ص 18 19.
[16]. البرهان، ج1، ص 189.
سایت اندیشه قم (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 3/100115741)
- [سایر] ملاک مکی و مدنی بودن سوره های قرآنی چیست و چگونه می توان سُور مکی را از مدنی شناخت ؟
- [سایر] دلیل مکّی و مدنی بودن آیات قرآن چیست؛ چند سوره از قرآن مکّی و چند سوره مدنی است؟
- [سایر] معیار مکی یا مدنی بودن سورهها چیست؟
- [سایر] فرق سورههای مکی با مدنی چیست؟
- [سایر] چرا برخی سوره های مدنی آیات مکی دارند؟
- [سایر] سوره های مکی و مدنی را نام ببرید؟
- [سایر] سورههای مکّی و مدنی طی چند سال نازل شدند و موضوع آنها چه چیز بود؟
- [سایر] سوره حمد مکی یا مدنی است؟
- [سایر] چرا سورهای مکی درباره کافران میگوید که محمد فقط برای ارشاد آمده و اگر کسی مسلمان نشد خود ضرر میبیند، ولی در سورههای مدنی بعد از به قدرت رسیدن میگوید؛ اگر اسلام را قبول نکردند هرجا آنها را دیدید، بکشید؟!
- [سایر] چرا در برخی از قرآنها سوره "رعد" را "مکیّ" و در برخی "مدنی" دانسته اند؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] در زکات فطره خوراک شخصی خود انسان ملاک نیست بلکه خوراک معمولی اهل شهر و یا محل ملاک است; بنابراین، کسی که همیشه برنج می خورد می تواند زکات فطره را از گندم بدهد.
- [آیت الله جوادی آملی] .نصاب گنج , بیست دینار طلا یا دویست درهم نقره است که قیمت هر کدام کمتر باشد , معیار نصاب خواهد بود , بنابراین اگر ارزش بیست دینار طلا بیشتر از قیمت دویست درهم نقره بود، معیارِ نصاب س نجی، قیمت دویست درهم است و اگر ارزش بیست دینار طلا کمتر از قیمت دویست درهم نقره بود، معیار نصاب، قیمت بیست دینار طلا خواهد بود. مصادیق گنج اشیای با ارزشی؛ مانند طلا و نقره خواه مسکوک و خواه غیر مسکوک و جواهرات و سنگ های قیمتی , همچنین اشیای عتیقه و آثار باستانی و مانند آنها، از مصادیق گنجاند.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر مأموم بعد از حمد و سوره امام نیّت فرادی کند لازم نیست حمد و سوره را بخواند ولی اگر پیش از تمام شدن حمد و سوره نیّت فرادی نماید و یا بلافاصله پس از اقتدا قصد داشته که بعد از حمد و سوره امام نیت فرادی نماید بنابر احتیاط واجب حمد و سوره را از اوّل بخواند.
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر مأموم بعضی از کلمات حمد وسوره امام را بشنود، احتیاط واجب آن است که حمد وسوره را نخواند.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر مأموم بعضی از کلمات حمد و سوره امام را بشنود، احتیاط واجب آن است که حمد و سوره نخواند.
- [آیت الله بروجردی] اگر مأموم بعضی از کلمات حمد و سورهی امام را بشنود، احتیاط واجب آن است که حمد و سوره نخواند.
- [آیت الله مظاهری] اگر مأموم بعضی از کلمات حمد و سوره امام را بشنود، نباید حمد و سوره را بخواند.
- [آیت الله نوری همدانی] اگر ماموم بعضی از کلمات حمد وسورة امام رابشنود ، احتیاط واجب آن است حمد و سوره را نخواند .
- [آیت الله اردبیلی] اگر عمدا سوره را پیش از حمد بخواند، نماز او باطل است و اگر سهوا سوره را پیش از حمد بخواند، چنانچه در بین آن به خاطر آورد، باید سوره را رها کند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اوّل بخواند و اگر بعد از اتمام سوره و قبل از خواندن حمد یا در بین حمد یا پس از تمام کردن حمد و پیش از رفتن به رکوع به خاطر آورد، پس از حمد همان سوره یا سوره دیگری را به قصد رجا بخواند.
- [آیت الله مظاهری] اگر مأموم بعد از حمد و سوره امام نیّت فرادی کند لازم نیست حمد و سوره را بخواند، ولی اگر پیش از تمام شدن حمد و سوره نیّت فرادی نماید، باید مقداری را که امام نخوانده بخواند.