احکامی که در قرآن نیامده، چگونه از آن استنباط می‌شود؟

لازم است قبل از همه چیز نکاتی را جهت روشن شدن پاسخ بیان داریم:
1. تعداد آیات احکام و نقش پیامبر اکرم (ص):
قران ، کلیات و اصول احکام را بیان نموده است، و آنچه مشهور است تعداد آیات قرآن که مربوط به احکام می‌شوند. حدود پانصد آیه می‌باشد،[1] و حال ان که تنها مسائلی که مربوط به فروعات نماز می باشند حدود 2000 مسئله می‌باشد، از اینجا نتیجه می‌گیریم که تمام جزئیات احکام و فروعات آن در قرآن وارد نشده است، بلکه در کنار قرآن پیامبر اکرم(ص) آیات را تفسیر می‌کرد، مجملات و متشابهات را، و تمام احکام را از واجبات و مستحبات و محرّمات، که مردم بدان نیاز داشتند برای حضرت علی (ع) املاء می‌فرمود، و علی(ع) آن‌ها را می‌نوشت،[2] و در کتابی به نام (صحیفة جامعه) در زمان خود پیامبر (ص) جمع‌آوری شد، منتهی عدّه‌ای از انتشار آن جلوگیری نمودند، و کتاب مذکور در نزد ائمه(ع) یکی پس از دیگری و اکنون در نزد امام زمان (عج) موجود می‌باشد.[3]
2. حدیث ثقلین و نقش ائمه اطهار علیهم السّلام :
پیامبر اسلام(ص) فرمود: من در بین شما دو امانت گرانبها باقی می‌گذارم وقتی به آن دو تمسّک جویید بعد از من گمراه نخواهید شد... ، یکی کتاب خدا و دیگری عترت و اهل بیتم، و این دو تا روز قیامت از یکدیگر جدا نخواهند شد، از حدیث فوق استفاده می‌شود:
1. قرآن و عترت از هم جدایی ناپذیرند. 2. پیروی از اهلبیت علیهم السّلام مثل قرآن بدون قید و شرط واجب می‌باشد. 3. با توجه به دو نکتة قبل عصمت اهل‌بیت علیهم السّلام به خوبی اثبات می‌شود. 4. قرآن و عترت تا قیامت در کنار هم‌اند، 5. جدایی و یا پیشی گرفتن از اهل‌بیت علیهم السّلام مایة گمراهی است. 6. عترت از همه افضل و اعلم می‌باشند.[4]
3. نقش اجتهاد
اجتهاد یا تفقه در دورة خاتمیّت، وظیفة بسیار حساس و اساسی بر عهده دارد و از شرایط امکان جاوید ماندن اسلام است، اجتهاد نیروی محرکة اسلام است، ابن سینا دربارة نقش اجتهاد می‌گوید: کلیات اسلامی ثابت و لا یتغیّر و محدود است و امّا به حوادث و مسائل نامحدود و متغیر، و هر زمانی مقتضیات مخصوص خود و مسائل مخصوص خود را دارد، به همین جهت ضرورت دارد که در هر عصر و زمانی گروهی متخصص و عالم به کلیات اسلامی و عارف به مسائل و پیش آمدهای زمان عهده دار اجتهاد و استنباط حکم، مسائل جدید از کلیّات اسلامی بوده باشند.[5]
با توجه به نکات پیش گفته، پاسخ این سؤال است که منابع فقه و احکام، از نظر شیعه منحصر به قرآن کریم نیست، بلکه چهار منبع در مجموع برای استخراج و استنباط احکام وجود دارد که اجمالاً بدانها اشاره می‌شود:
1. قرآن
بدون شک اولین منبع احکام و مقررات اسلام قرآن است، البتّه همچنان که بیان شد، آیات قرآن منحصر به احکام و مقررات عملی نیست، در قرآن صدها گونه مسئله طرح شده است که حدود پانصد آیة آن مربوط به احکام می‌باشد.[6]
2. سنّت
سنّت یعنی گفتار، یا کردار، یا تأیید معصوم (پیامبر اکرم و ائمة اطهار علیهم السّلام ) بدیهی است که اگر در سخنان رسول اکرم و یا ائمة اطهار علیهم السّلام یک حکمی بیان شده باشد و یا ثابت شود که وظیفه‌ای دینی را عملاً به گونه‌ای انجام داده‌اند و یا محقق شود که دیگران برخی وظایف دینی را در حضور ایشان به گونه‌ای انجام می‌دادند، و مورد تقریر و تأیید و امضای عملی ایشان قرار گرفته است (یعنی با سکوت خود صحه گذاشته‌اند) کافی است که یک فقیه بدان استناد کند.[7]
3. اجماع
اجماع یعنی اتفاق آراء علمای مسلمین در یک مسأله، از نظر علمای شیعه، اجماع از آن نظر حجت است که اگر عموم مسلمین در یک مسئله وحدت نظر داشته باشند دلیل بر این است که این نظر را از ناحیة شارع اسلام (پیامبر و ائمة اطهار علیهم السّلام ) تلقی کرده‌اند.
4. عقل
حجیت عقل از نظر شیعه به این معنا است که اگر در موردی عقل، حکم قطعی داشت و با شرع مقدس سازگار بود حجت و معتبر است.
مهم‌ترین منبع استنباط احکام در عصر غیبت برای مراجع عالی قدر، بعد از قرآن کریم سخنان و اخباری است که از معصومین علیهم السّلام رسیده است، و در مجموعه‌های روایی با سند متصل به معصومین جمع‌آوری شده است که اهم آن‌ها عبارتند است از:
1. اصول و فروع کافی، نوشتة محمد بن یعقوب کلینی رازی (م 329) که مجموعاً دارای 6199 حدیث در موضوعات مختلفی، چون توحید، ایمان و کفر، طهارت، نماز، زکات، روزه، جهاد، ارث، حدود، قضا و... می‌باشد.
2. من لا یحضره الفقیه، نوشته ابوجعفر محمد بن علی، صدوق، که در چهار جلد دارای 5901 روایت در موضوعات مختلف فقهی است.[8]
3. تهذیب الاحکام، نوشتة محمد بن حسن طوسی (م 460 ق) این کتاب در ده جلد و مشتمل بر 13590 حدیث در موضوعات مختلف احکامی، چاپ شده است.
4. الاستبصار: این هم از تألیفات شیخ طوسی می‌باشد، این کتاب دارای چهار جلد مشتمل بر 5511 روایت فقهی و احکامی می‌باشد،[9] از دوران صفویه به بعد، مجموعه‌هایی حدیثی تدوین شد که کار استنباط را برای فقهاء سهل و ساده نموده است، به این صورت که تمام روایات مربوط به یک موضوع فقهی در یک جا و در باب و فصل خاص جمع‌آوری شده است که فقیه با مراجعه به آن‌ها، جزئیات احکام را استنباط و استخراج می‌کند، که به عنوان مثال و نمونه، در قرآن کریم، دربارة نماز آنچه آمده است دستورات کلی است که (اقیموا الصلوة) نماز را به پا دارید، امّا کیفیت آن چگونه است و این که واجبات آن چیست؟ و... هیچ کدام در قرآن بیان نشده است، بلکه از روایات استفاده می‌شود، چنانکه در روایتی می‌خوانیم که حماد بن عیسی به امام صادق علیه‌السّلام عرض کرد: کیفیت نماز خواندن را به من یاد بده، امام صادق(ع) برخاست و طریقه نماز را به او تعلیم داد.[10]
یکی از مهم‌ترین این مجموعه‌ها مجموعة کتاب (وسائل‌الشیعه) است، این کتاب نوشتة محمد بن حسن حر عاملی (م1104) می‌باشد، در این اثر تنها روایات فقهی در ابواب مختلف جمع‌آوری شده است، مجموع روایات آن 35868 حدیث می‌باشد، نتیجه این شد احکامی که در قرآن نیامده از طریق روایات و گاهی از طریق عقل و اجماع، توسط مجتهدان جامع الشرایط، استنباط و استخراج می‌شوند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. آشنایی با متون حدیث و نهج‌البلاغه، مهدی مهریزی، ص 19 140.
2. آشنایی با علوم اسلامی، اصول فقه، فقه استاد مرتضی مطهری، ص 11 18.
3. گنجینة معارف قهی قرآن، ترجمه و شرح کنز العرفان، سید عبدالله اصغری، تمام کتاب.
4. علم الحدیث، کاظم مدیر شانه‌چی، ص 76 80.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سیوری، فاضل مقداد، کنز العرفان، تهران، انتشارات مرتضوی، چاپ پنجم، 1373، ج 1، ص 5.
[2] . فیض کاشانی، تفسیر صافی، بیروت، مؤسسة اعلمی، ج 1، ص 42.
[3] . حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دارالکتب الاسلامیه احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، 1391، ص 3، مقدمه.
[4] . ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از دانشمندان، پیام قرآن، قم، انتشارات نسل جوان، ج 9، ص 62.
[5] . مطهری، مرتضی، روحانیت، قم، انتشارات دفتر تبلیغات، چاپ اوّل، 1365، ص 66.
[6] . مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، نجف، دارالنعمان، 1386، ج 2، ص 51 52.
[7] . همان دو به ترتیب، ص 61 72 و 14.
[8] . همان، ص 78.
[9] . مهریزی، مهدی، آشنایی با متون حدیث و نهج‌البلاغه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اوّل، 1377، ص 101.
[10] . وسائل‌الشیعه، پیشین، ج 4، ص 673، باب 1 از ابواب افعال صلاة، روایت 1.