تدبر و تفکر در آیات چگونه است و یعنی چه؟ در صورتی که بعضی ها به طور کلی، معلوماتی نسبت به آیات ندارند تا در آن تدبّر و اندیشه نمایند؟

برای روشن شدن جواب سؤال، چند نکته باید مورد توجه قرار گیرد:
1. تعریف تفکر: فکر در لغت یعنی اندیشه، تأمل، اعمال نظر و تدبّر، برای بدست آوردن واقعیات، عبرت ها و غیره.[1] در تعریف اصطلاحی فکر آمده: (فکر یا اندیشه، اجرای عملیات عقلی در معلومات موجود برای دستیابی به مطلوب است.)[2]
2. تدبر و تفکر مور نظر قرآن: در این باره آیات الهی به دو دسته تقسیم می شود: الف) دسته ای از آیات، انسان ها را تشویق می کنند تا در درون قرآن و در مورد خود قرآن تفکر و تدبر نمایند. ب) دستة دیگری از آیات، انسان ها را تشویق می نمایند تا در بیرون قرآن، پیرامون جهان هستی، پیرامون اصل خلقت، پیرامون فلسفة خلقت، پیرامون زندگی و پیرامون دین و دنیا و پیرامون روز حساب و معاد، تفکر و تدبر نماید.
1. آیات زیادی انسان را در مورد تفکر پیرامون خود قرآن و در درون قرآن تشویق می کند که می فرماید: (پس آیا در قرآن تدبر نمی کنند و اگر (بر فرض محال، قرآن) از نزد غیر خدا بود همواره در آن اختلاف بسیاری می یافتند.)[3] 2. در جای دیگر می فرماید: (آیا آن ها در آیات قرآن تدبّر نمی کنند و (جامع و درست) نمی اندیشند؟ یا (مگر) بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!)[4]
آن چه در این راستا قابل بیان است این است که، تفکر در درون قرآن و نسبت به خود قرآن، دو صورت دارد:
1. تفکر و تدبّر در ظاهر قرآن: در این صورت همة انسان ها می توانند در آن تفکر نمایند و از ظاهر قرآن به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم بهره ببرند و بهره مند شوند. چون از این جهت قرآن شریف هم چون بوستانی است که هر که به اندازة توانمندی های فکری و قدرت تدبر خود می تواند از آن بهره مند شود.[5] با اندک توجهی به علوم عربی، روان خوانی و توجه به ترجمه و معانی قرآن می توان از نور الهی و مائده آسمانی استفاده نمود.
2. تفکر و تدبر در باطن و لایه های قرآن: تدبر و تفکر در باطن قرآن و دست یافتن به لایه های درونی آن، کار عموم نیست. تدبر و تفکر در این عرصه و فضای معنوی قرآن شریف کار کارشناسان و متخصصان و راسخان در علم است.[6] در چنین صورتی تدبّر در معانی قرآن و کشف لایه های آن، علوم پیرامونی و ابزارهای خاص خود را طلب می کند. در این صورت راهکار درست تفکر و تدبر در قرآن شریف آن است که فردی که می خواهد در قرآن تفکر نماید از علوم پیرامونی و ابزارهای خاص آن کمک بگیرد. از جمله علوم پیرامونی که جهت تفکر و تدبر در لایه های قرآن و بطون آن بکار می آید، فراگیری معانی لغت، فراگیری ادبیات عرب مانند: علم صرف و نحو، معانی و بیان و بدیع، فراگیری علم قرائت، فراگیری اصول دین، فراگیری اصول فقه، فراگیری اسباب نزول و شأن نزول، فراگیری ناسخ و منسوخ، فراگیری فقه، فراگیری مجمل و مبین.[7] فراگیری آیات محکم و متشابه، فراگیری عام و خاص، مطلق و مقیّد، مفهوم و منطوق، فراگیری حقیقت و مجاز، فراگیری تشبیه ها و استعاره های قرآنی، تسلط بر روایات و غیره، از جملة علوم پیرامونی هستند که فرد را در تدبر و تفکر درست در قرآن یاری می دهند.[8]
با فراگیری این علوم پیرامونی و با این دیدگاه باید وارد قرآن شریف شد و جهت روشن شدن معانی قرآن اول باید از خود قرآن کمک گرفت و در مرحلة بعد از سنّت معصومین و سپس از عقل برهانی و قلب سلیم و سالم بهره گرفت تا بتوان به معانی پنهان قرآن و لایه های درونی آن دست یافت.[9]
3. اما آیاتی از قرآن که انسان ها را به تفکر و تدبر در بیرون قرآن، جهان طبیعت و جهان هستی، خودشناسی و خداشناسی و... دعوت می نماید: در این راستا قرآن شریف در عرصه های گوناگون انسان را دعوت و تشویق به تفکر و تدبر پیرامون جهان هستی می نمایند. که از جملة آن عبارتند از: الف: تفکر پیرامون خودشناسی و به دنبال آن خداشناسی: می فرماید: (آیا شما آن را (در درون جنینی) آفرینش (پی در پی) می دهید یا ما آفریدگاریم؟.)[10] ب: تفکر و تدبر پیرامون طبیعت و درس خداشناسی از آن: می فرماید: (آیا در مورد آتشی که می افروزید فکر کرده اید آیا شما درخت را آفریده اید یا ما آفریده ایم؟! آیا آبی که می نوشید اندیشیده اید؟! آیا شما آن را از ابر نازل کرده اید یا ما آن را نازل می کنیم؟!...)[11]
4. تفکر و تدبر پیرامون زمین و آسمان: می فرماید: (و حکومت آسمان ها و زمین از آن خداست؛ و خدا بر همه چیز تواناست. مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه های (روشنی) برای خردمندان است. خردمندان که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند؛ (می گویند) بار الها! این ها را بیهوده نیافریده ای منزّهی تو! ما را از عذاب آتش نگاه دار.)[12] در این راستا آیات زیادی وجود دارد که بررسی همه آن در این مختصر ممکن نیست.
بنابراین تفکر از منظر قرآن شریف پیرامون قرآن شریف و راهکارهای آن هم دارای مراتب و مراحلی است و دارای صورت های گوناگونی می باشد. گاهی دعوت قرآن شریف به تفکر مربوط به خود قرآن و درون قرآن می باشد که در این صورت، قرآن شریف از ظاهر و باطن و لایه های خاص برخوردار است. ظاهر قرآن شریف برای عرف و عموم قابل دسترس است و عموم مردم می توانند با مختصر اطلاعاتی مانند فراگیر علم روان خوانی و توجه به ترجمه و معانی آن در حد توان فکری از آن بهره ببرند و در آن تدبر نماید. ولی تفکر و تدبر در لایه های درونی قرآن شریف و توجه به بطون آن، تدبر و تفکر دقیق تر و عمیق تری را طلب می کند که در این صورت باید از علوم پیرامونی و ابزارهای خاص آن که پیشتر به آن ها اشاره شد کمک گرفت. این مرتبه از فراگیری علوم قرآنی و تدبّر در متن آن کار هر کس نیست و فقط کارشناسان و متخصصان و یا در مرحلة تأویل، راسخان در علم هستند که می توانند در آن غور نمایند.
با این نگرش چینش قرآن شریف بسیار زیبا است و در نگاه اهل فنّ و اهل معرفت و دقت، همة قرآن اعجاز آمیز است و همة قرآن تفکر برانگیز.
این مرتبه و مرحله از دقت در قرآن منافات با عمومی بودن ظاهر قرآن شریف برای همه بشریت ندارد، چون خود قرآن شریف می فرماید: (راستی ما قرآن را به زبان تو آسان نمودیم تا متذکر و یادآور شوند.)[13] در جای دیگر می فرماید: (ما قرآن را برای تذکر آسان ساختیم، آیا کسی است که متذکر شود؟.)[14]
آیات زیاد دیگری وجود دارد که دلالت می کنند بر این که قرآن یک کتاب قابل فهم برای عرف و عموم است.[15] پس فهم ظاهر قرآن، برای عرف و عموم است و همه می توانند در حد توان فکری و صفای باطن از قرآن شریف بهره ببرند و به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم از آن بهره مند شوند، بلی در عمل ممکن است به خاطر بعضی از درونی و بیرونی، عده ای توفیق پیدا نکنند در ظاهر قرآن هم تفکر و تدبر نمایند و از آن بهره مند شوند. چون قرآن شریف کتابی است که: (و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند (= یا دست یابند)[16] و این منافات با اصل دعوت قرآن شریف به تفکّر و تدبّر در درون و متن آن ندارد.
اما دعوت به تفکر و تدبر در بیرون قرآن: این مرحله از تفکر و تدبّر هم مشکل چندانی ندارد و همة انسان ها می توانند پیرامون جهان هستی، کیهان شناسی، خودشناسی، خداشناسی و... تفکر نمایند و در حد توانمندی های فکری خود درس خودشناسی، خداشناسی بیاموزند و به عظمت خالق هستی پی ببرند و این کار هم نیاز به دقت، مطالعه، بصیرت، معرفت و باورمندی دارد که همه می توانند آن را فرا بگیرند.
آن چه بطور خلاصه قابل بیان است این است که: تدبر و تفکر از منظر قرآن شریف یا تشویق به تفکر و تدبر به درون قرآن و خود قرآن است که در این صورت خود قرآن یک ظاهری دارد و یک باطنی و ظاهر قرآن همه می توانند تدبر و تفکر نمایند ولی تفکر در باطن قرآن نیاز به علوم پیرامونی و ابزارهای خاص خود را دارد که فقط اهل فنّ و متخصصان و یا راسخان در علم می تواند به آن دست یابند. و یا اینکه قرآن شریف به تفکّر و تدبر به بیرون قرآن دعوت و تشویق می نمایند. که در این صورت هم، همة انسان ها می توانند پیرامون جهان هستی و... تدبر و تفکر نمایند و از آن درس خودشناسی و خداشناسی بیاموزند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. کتاب قرآن در قرآن، تفسیر موضوعی، ج 1، از استاد جوادی آملی.
2. اشارات علمی اعجازآمیز قرآن، از محمدعلی رضایی اصفهانی.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . قرشی، سیدعلی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، هشتم،1361، ج 5، ص 199.
[2] . مظفر، محمدرضا، المنطق، ترجمة علی شیروانی، قم، دارالعلم، دوازدهم، 1382، ص 39.
[3] . نساء/82.
[4] . محمّد/24.
[5] . موسوی خمینی، روح الله، تفسیر سورة حمد، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ ششم، 1381، ص 17.
[6] . آل عمران/7.
[7] . سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمة مهدی حائری قزوینی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، 1380، ص 570-571.
[8] . همان.
[9] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، 1378، ج 1، ص 57.
[10] . ‌واقعه/59.
[11] . واقعه/ 71-72 و 68 و 69.
[12] . آل عمران/189-191.
[13] . دخان/58.
[14] . قمر/17.
[15] . خویی، سیدابوالقاسم، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ترجمة محمد صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ پنجم، 1375، ص318.
[16] . واقعه/79.