قرآن، کدام تمدن را پیشرفته می‌داند؟

فرهنگ تمدن در دنیا و در قرآن:
هنگامی که در تاریخ تمدن ملل بحث میشود، بیشتر توجه به امپراطوریهای بزرگ در تاریخ می باشد که مرکز هماهنگ ملتها برای هدفهای مشترک بر اساس زندگی بودند مادی چه معتقد به خدا باشند یا نباشند.
به همین علت در تقسیم‌بندی تمدن ها گاهی سلسله تاریخی تمدن ها در یک منطقه را مثل ایران، مورد بررسی قرار میدهند. مانند: تمدن هخامنشی و... و گاهی بطور کلی تمدنهای بزرگ را در سطح جهان مورد بررسی قرار می‌دهند، مثلا: تمدن بین النهرین و... و گاهی از طریق سوم تمدنهای جهان را در یک عصر مورد مقایسه قرار میدهند، مثلا: زمان صدر اسلام.
تاریخ تمدن در قرآن :
تمدن اسلامی بر اساس جهان‌بینی توحیدی بنا شده است، زیرا در جهان بینی قرآن، جهان هستی بر اساس حکمت آفریدگار حکیم و مهربان پایه‌گذاری شد و تمام قوانین و برنامه خلقت بر اساس علم و دانش و حکمت پی‌ریزی شده است به گونه ای که دانشمندان در طول تاریخ نتوانستند، یک نکته در تمام آفرینش، بی‌حساب و غیر معقول پیدا نمایند. خدا بر اساس آفرینش و هدف آن، قوانین اداره جهان را که شامل انسان نیز می شود پایه ‌ریزی کرد و به وسیله پیامبران ابلاغ نمود و لذا تمدن و زندگی معقول در دید قرآن این است که ملتهای عصر و زمان بتوانند، خود را با قوانین الهی وفق بدهند و تسلیم فرمان او باشند، و هر ملتی که در این مسیر موفق‌تر است، پیشرفت تمدن آن‌ها بیشتر خواهد بود.
به این دلیل قرآن تقسیم‌بندی تمدن ها را به نام امپراطوری ها درست نمیداند، بلکه با نام انبیاء می داند و در تاریخ تمدن قرآن از: آدم، ادریس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط، یعقوب، یوسف، ایوب، شعیب، موسی، هارون، شموئیل، الیاس، ذو الکفل، داوود، ‌سلیمان، یونس، زکریا، یحیی، عیسی، عُزیر، پیامبر بزرگ اسلام تا دولت حضرت مهدی علیه السّلام ترسیم می‌کند.
معنی پیشرفت تمدن در فرهنگ دنیا و در منطق قرآن:
در دنیای امروز هر نوع ترقی و تکامل وپیروزی انجام بگیرد اگر چه در بُعد مادی و همراه با گناه، انحطاط، ظلم و تجاوز باشد بدون توجه به قانون الهی آن را پیشرفت می داند ولی در فرهنگ قرآن، قوانین تشریعی الهی را که از طرف خدا آمده است، مکمل قوانین تکوینی آفرینش و خلقت می داند، چنانچه هر تمدنی، برنامه عملی آنها به قوانین الهی بیشتر مأنوس باشد و با قوانین تکوینی منطبق‌تر و برای خدا عمل کنند و تسلیم در برابر قوانین الهی باشد، آن تمدن را پیشرفته می داند، و برنامه خواسته‌های مادی آنها هم حساب شده‌تر خواهد بود، و هر تمدنی پایبند به قوانین الهی و انبیاء نباشد و فرهنگ پذیرش، نسبت به قوانین الهی نداشته باشد، آن را علاوه بر اینکه تمدن نمی‌داند، پیشرفت هم نمیداند و مسیر آن را به سوی انحطاط و نابودی می انگارد بنابراین لازم است به آیات ذیل توجه شود:
1. ( فَأَمَّا مَنْ طَغی، وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا، فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی (آیة 38، سورة ‌نازعات) پس هر کس از حکم شرع خدا سرکش و طاغی شد، و زندگی دنیا را برگزید، دوزخ جایگاه اوست.) محدود کردن زندگی را به پیشرفت‌های مادی، نه تنها پیشرفت در تمدن نمی داند، بلکه نوعی طغیان می داند که موجب عذاب خواهد شد.
2. در مورد فرعون که پیشرفت مادی فوق‌العاده‌ای دارد و جزء ارکان تمدن بشری در تاریخ شناخته می‌شود، قرآن می‌فرماید: (وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوالاً فِی الْحَیوةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ (یونس، آیة 88). و موسی به پروردگار خود عرض کرد بارالها تو به فرعون و فرعونیان در حیات دنیا ملک و اموال و زیورهای بسیار بخشیدی که بدین وسیله بندگان را از راه تو گمراه کنند، بارخدایا اموال آنها را نابود گردان و دلهایشان را سخت بربند، که اینان هرگز ایمان نیاورند تا هنگامی که عذاب دردناک را مشاهده کنند).
سپس قرآن می‌فرماید: دعای موسی مستجاب شد و فرعون غرق شد و بدنش به عنوان نشانه و عبرت باقی ماند. این آیات به عنوان نمونه ذکر شده زیرا بیشتر آیات تاریخی قرآن زندگی ملت هایی که با پیامبران به مخالفت برخواستند را غیرمعقول، دردآلود، فاسد، گمراه و گرفتار عذاب قهر الهی میداند هر چند آنها در زمان و زندگی پیروان انبیاء را در مسیر پاکی و آرامش و عدم خوف و گوارا و مطمئن و حسن عاقبت معرفی می‌نماید. که اگر کسی فلسفه تاریخی قرآن را جمع‌آوری کند می بیند قرآن چهره تمدن منهای خدای بشری را، سیاه و درد آلود معرفی می‌کند.
واژه مدنیت در قرآن
اهل لغت واژه مدینه را به معنی شهرنشینی معرفی کرده اند و مدائن و مدن بمعنی شهرها، فرهنگ معین، تمدن را به معنی (شهرنشین شدن با اخلاق و آداب شهریان خو گرفتن) معرفی کرده است و سپس در معنی تمدن می‌گوید: (همکاری افراد یک جامعه در امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره) و لذا رابطه تمدن با مدینه روشن می‌شود که مدینه بمعنی شهر است، یک زندگی دسته جمعی بر اساس هدف واحد همان طور که در قبول بیان شده است، همکاری افراد یک جامعه در امور اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و غیره که مرکز کارشان مدینه و شهر است.
اما قرآن لفظ مدینه را به معنی شهرنشینی و برنامه زندگی آنها را تمدن نمی‌گویند، بلکه قرآن کلمه مدینه را در آیاتی مطرح میکند که در آنجا فرد مؤمنی زندگی کند و لو یک نفر باشد.
واگر در جایی که پیامبر یا مؤمنین در آنجا نباشد آن را مدینه و مدائن و مدین نمی‌گوید.
جالب اینکه در مورد (پیش) هنگامی که پیامبران می‌خواهند وارد شهر انطاکیه شوند که از شهرهای مهم شامات، و از شهرهای معروف روم قدیم بوده است و اکنون جزو قلمرو کشور ترکیه است، چون افراد با ایمان در آن نبودند و همه کافر بودند، قرآن از آنها به اصحاب القریه و یاران ده نام برد: (وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً أَصْحابَ الْقَرْیَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ (یس، آیة 13). برای آنها یاران (ده) را مثال بزن که فرستادگان خدا به سوی آنها آمدند و بی‌هنگام آن پیامبران بزرگ وارد این ده و قریه شدند) حبیب بخار، که می‌خواهد از آنها حمایت کند، قرآن می‌فرماید: (و جاء من اقصی المدینه رجل (یس، آیة 20) مردی با ایمان از نقطه‌ای دوردست شهر با شتاب فرارسید.)
بنابراین معیار تمدن و شهرنشینی در قرآن، داشتن فرهنگ دینی و خداشناسی و ارتباط با خدا می‌باشد. و به همین دلیل قرآن هر شهرنشینی و رشد تکامل در امور مادی و علمی را تمدن نمی‌داند و مرکز کار و فعالیت آنها را مدینه نمی‌شناسد. بلکه آن مجتمع که در مسیر هدفهای الهی باشند و در اصطلاح قرآن افراد صالح باشند، آنها را متمدن و محل اجتماع و فعالیت آنها را شهر میداند.
و در نتیجه آن تمدنی را پیشرفته‌تر می داند که مسیر حرکت اجتماعی و فردی آنها با برنامه انبیاء الهی موافق‌تر و همراه‌تر باشد. ممکن است کسی بگوید که (قریه) در قرآن معنی عام و مشترک دارد هم در معنی ده استعمال شده و هم در معنی شهر، با صرف نظر از اینکه استعمال عام عرفی در این لفظ به معنی ده است، اگر در قرآن به معنی شهر استعمال شده شاید کنایه از عدم آن محیط به خاطر کفر و شرک و فساد بود. در ضمن باید به این حقیقت توجه داشته باشیم، از نظر ادبی اگر کلمه (قریه و مدینه) در یک کلام جمع شوند، معنی مختلف دارند، در آن جا قریه بمعنی ده می‌شود و مدینه بهت معنی شهر، اگر چه فرض کنیم، قریه معنی مشترکی داشته باشد که شامل ده و شهر بشود و این مطلب مانند همان مثال معروف ادبی (فقیر و مسکین) هستند، اگر جدا از هم استعمال شوند، هر دو به معنی واحد هستند، یعنی فرد مستمند و محتاج، و اگر با هم جمع شوند، معنی مختلفی دارند. (اذا اجتمعا، افترقا و اذا افترقا ، اجتماعا) وقتی دو لفظ با هم جمع شوند، معنی آنها با هم فرق می‌کند و هنگامی که جدای از هم ذکر شوند هر دو معنی واحد دارند.
با مطالعة تاریخ تمدن قرآن می فهمیم که خداوند، حکومت و دولت، اجتماع و هم آهنگی هیچ ملتی که سعی‌شان در امورغیر الهی باشد به رسمیت نمی شناسد و زندگی هیچ یک از ابرقدرتهای تاریخ را تمدن و زندگی همراه با سعادت نمی‌شناسد و پیشرفت آنها را پیشرفت نمی‌داند، در آیه 70 سوره انعام می‌خوانیم: (وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیوةُ الدُّنْیا وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لا یُؤْخَذْ مِنْها أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِما کَسَبُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ؛ ای رسول آنان را که دین خود را بازیچه و هوسرانی گرفتند و زندگانی دنیا آنها را فریب داد، به حال خود واگذار، همین قدر به آنها تذکر بده که هر کس به عمل خود، عاقبت گرفتار می‌شود و هیچ کس را جز خدا ( در دو عالم) دادرس و شفیعی نیست و هر چه برای آسایش خود از عذاب (قیامت) فِدا دهند، از او نپذیرند اگر باز پند نگرفتند غم مدار که آنها همان کسانی هستند که عاقبت به هلاکت می‌رسند و به کیفر کفرشان به شرابی از حمیم جهنّم و عذابی دردناک گرفتار می‌شوند)
و در آیه 97 سوره هود می‌خوانیم: (فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ؛ آنها از فرمان فرعون پیروی کردند در حالی که فرمان فرعون مایه رشد ونجات نبود.)
در آیه اول به عنوان یک کبرای کلی زندگی همه کسانی را که از دین روگردانیدند مورد انتقاد قرار داد، و در آیه دوم به عنوان یک صغری و یک مصداق معینی از یک طاغوت نمونه سخن گفت که آثار تمدن ظاهری او هنوز مورد شگفتی جهانیان است، مطرح شد. که این فرمانده تمدن نمونه تاریخی رشد و هدایت‌گر تکامل‌بخش نیست و در حقیقت تمدن انسانی نیست.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ظهور و سقوط تمدن‌ها ازدیدگاه قرآن، علی کرمی، ناشر:‌نشر مرتضی.
2. علل انحطاط تمدنها ازدیدگاه قرآن کریم، احمد علی قانع، ناشر شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی.
3. سنتهای اجتماعی در قرآن کریم، احمد حامد مقدم، موسسه چاپ و صحافی: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
4. معیارها و عوامل تمدن ازنظر قرآن، تهیه و تنظیم گروه تفسیر یک بنیاد باقرالعلوم علیه السّلام انتشارات دار القرآن الکریم، چ امیر.