فلسفه حج چیست؟ مختصر و مفید توضیح دهید؟

در مورد فلسفه حج بحث و مطلب بسیار زیاد است، ما برای اختصار به چند مورد در خصوص فلسفه حج از نگاه آیات و روایات اشاره کرده و سپس به تجزیه و تحلیل کلّی و جمع بندی مطالب می پردازیم.
الف: فلسفة حج از دیدگاه برخی از آیات
1. (وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ)[1] و مردم را دعوت عمومی به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکب های لاغر از هر راه روی دوری به سوی تو آیند.
(لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ)[2]
تا شاهد هر منافع گوناگون خویش (در این برنامه حیات بخش) باشند؛ و در ایّام معیّنی نام خدا را، بر چهار پایانی که به آنان داده است،(به هنگام قربانی کردن) ببرند، پس از گوشت آنها بخورید، و بینوای فقیر را اطعام نمایید.
ب: فلسفه ی حج از دیدگاه برخی از روایات
1. مولا علی علیه السّلام در خطبة 192 به تفصیل در مورد، فلسفة حج پرداخته اند که به بعضی از قسمت های این دو خطبه به صورت ترجمه ای اشاره می شود.
می فرماید: خداوند متعال بیت الله الحرام را بر شما واجب گردانید و آن را قبله ی مردم قرار داد .... خداوند سبحان آن خانه را پرچم و نشانه ی اسلام و پناه پناهندگان مقرّر داشت و حج آن را لازم نمود و رفتن به آن جا را فرمان داد.[3]
در جای دیگر چنین بیان می کنند: ..... در اطراف خانه (خدا) تحلیل(لا اله الاّ الله) می گویند و بر پاهایشان هروله می کنند در حالی که برای خدا ژولیده مو و غبار آلوده رو هستند ..... خداوند ایشان را (در زیارت بیت الحرام به این امور) امتحان و آزمایش نمود. امتحانی بزرگ و سخت و آشکار و کامل که آن را سبب دریافت رحمت و رسیدن به بهشت گردانید ......[4]
در جای دیگر در رابطه با تشریح برخی از حکمت ها و مصالح احکام آئین اسلام می فرماید:
(فرض اللهُ ..... و الحجَّ تقویة للدین .....)[5] خداوند واجب گردانید حج را برای تقویت دین، قوت یافتن آئین اسلام (چون بر اثر گرد آمدن طوائف مختلف، عظمت و بزرگی اسلام آشکار می شود)
ج: تجزیه و تحلیل کلی فلسفة حج
1. بعد اخلاقی حج:
مهمترین فلسفة حج همان دگرگونی اخلاقی است که در انسانها به وجود می آورد، مراسم (احرام) انسان را به طور کلی از تعنیات مادی و امتیازات ظاهری و لباس های رنگارنگ و زر و زیور بیرون می برد، و با تحریم لذائذ و پرداختن به خودسازی که از وظائف محرم است او را از جهان ماده جدا کرده و در عالمی از نور و روحانیت و صفا فرو می برد و آنها را که در حال عادی بار سنگین امتیازات موهوم و درجه ها و مدالها را بر دوش خود احساس می کنند یک مرتبه سبکبار و راحت و آسوده می کند.
2. بعد سیاسی حج:
روح عبادت، توجه به خدا، و روح سیاست، توجه به خلق است، این دو در حج آن چنان به هم آمیخته اند که تار و پود یکپارچه! حج عامل موثری برای وحدت صفوف مسلمانان است و حج عامل مبارزه با تعصبات ملی و نژاد پرستی و محدود نشدن در حصار مرزهای جغرافیایی است و وسیله ای است برای انتقال اخبار سیاسی کشورهای اسلامی از هر نقطه به نقطة دیگر.
و بالاخره حج، عامل موثری است برای شکستن زنجیرهای اسارت و استعمار و آزاد ساختن مسلمین.
3. بعد فرهنگی حج:
ارتباط قشرهای مسلمانان در ایام حج می تواند به عنوان مؤثرترین عامل مبادلة فرهنگی و انتقال فکرها درآید. مخصوصاً با توجه به این که اجتماع شکوهمند حج، نمایندة طبیعی و واقعی همة قشرهای مسلمانان جهان است(چرا که در انتخاب افراد برای رفتن به زیارت خانه خدا هیچ عامل مصنوعی موثر نیست و زوار کعبه از میان تمام گروهها، نژادها، زبان هایی که مسلمانان به آن تکلم می کنند برخاسته و در آنجا جمع می شوند.) لذا در روایات اسلامی می خوانیم؛ یکی از فوائد و فلسفة حج نشر اخبار آثار رسول خدا صلّی الله علیه و آله به تمام جهان اسلامی است.[6]
4. بعد اقتصادی حج:
برخلاف آنچه بعضی فکر می کنند، استفاده از کنگرة عظیم حج برای تقویت پایه های اقتصادی کشورهای اسلامی نه تنها با روح حج منافات ندارد بلکه طبق روایات اسلامی یکی از فلسفة آن را تشکیل می دهد. چه مانعی دارد مسلمانان در آن اجتماع بزرگ،‌ پا به یک بازار مشترک اسلامی را بگذارند و زمینه های مبادلاتی و تجاری را در میان خود به گونه ای فراهم سازند که نه منافعشان به جیب دشمنانشان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد، که این دنیا پرستی نیست، عین عبادت است و جهاد.[7]
5. شگفت انگیزترین حکمتی که در حج مشهود است، احساس وحدت و همبستگی است که در حد اعلای مفهوم انسانیت، به برکت اسلام، به وجود می آید عالم و جاهل، کوچک و بزرگ، زن و مرد، سیاه و سفید با جدی ترین حیات، در کنار یک(کانون) و بر اساس یک (قانون) می جوشند و می خروشند می روند، می دوند، می نشیند و برمی خیزند. و این خیزش و خروش و رفت و بازگشت و چرخیدن و گردیدن همه در یک جهت و در یک خط و در یک مدار و بر یک محور است و او(الله) است و (الله)، (اکبر) است.[8]
د: نتیجه مطالب و آنچه که گذشت؛
گفتیم که مهترین ابعاد فلسفة حج؛ زنده نگاه داشتن خاطرات و خدمات پیامبرانی هم چون ابراهیم علیه السّلام و اسماعیل علیه السّلام و رسول خدا صلّی الله علیه و آله است و حج، مرکز اجتماعات بین المللی مسلمین است و هم چنین پشتوانه ای اقتصاد مسلمین و ایجاد اشتغال برای ده ها هزار مسلمان است و حج بهترین فرصت و زمان برای توبه، یاد مرگ و معاد از همه چیز بریدن و صحرای عرفات و مشعر را دیدن و در انتظار جمهوری موعود (عج) نشستن است.[9]
منابع و مآخذ و کتب دیگر جهت اطلاع؛
1. استاد مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ناشر؛ انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران 1374 ش، جلد 14.
2. امام علی علیه السّلام ، نهج البلاغه، ترجمه و توضیح علامه محمد تقی جعفری رحمة الله علیه ناشر انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی تهران 1375 ش، جلد 2.
3. امام علی علیه السّلام ، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر مصطفی قم، 1379 ش، ص 682.
4. استاد جوادی آملی، صهبای دین، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر اسراء 1378 ش.
نکته اخلاقی:
بزرگ بانوی جهان اسلام حضرت فاطمة الزهرا سلام الله علیها فرمودند:
(..... فجعل الله الایمان تطهیراً لکم من الشرک و الصلوة تنزیهاً لکم عن الکبر و الزکاة تزکیةً نماءً فی الرّزقِ و الصیّام تثبیتاً للاخلاص و الحجَّ تشییداً للدّینِ .....)
(پس خداوند ایمان و توحید را مقرر داشت تا شما را از شرک تطهیر نماید و نماز را لازم کرد تا شما را از تکبر پاک گرداند و زکات را برای پاکی و افزایش در روزی شما قرار داد و روزه را لازم کرد تا اخلاص (در عمل و عقیده) را تثبیت و (تحکیم) کند و حج را واجب نمود تا دین (اسلام) را تقویت و (تأیید) نماید.)
(علل الشرایع، ج 1، ص 236)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سورة مبارکة حج آیات 27 و 28.
[2] . سورة مبارکة حج آیات 27 و 28.
[3] . امام علی علیه السّلام ، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر مصطفی خطبه های اول و 192 و کلمات قصار شمارة 252.
[4] . امام علی علیه السّلام ، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر مصطفی خطبه های اول و 192 و کلمات قصار شمارة 252.
[5] . امام علی علیه السّلام ، نهج البلاغه، ترجمه دشتی، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر مصطفی خطبه های اول و 192 و کلمات قصار شمارة 252.
[6] . استاد مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ناشر، انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران 1374 ش، جلد 14، ص 79، ص 80.
[7] . استاد مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ناشر، انتشارات دارالکتب الاسلامیه تهران 1374 ش، جلد 14، ص 79، ص 80.
[8] . امام علی علیه السّلام ، نهج البلاغه، شرح و توضیح علامه محمد تقی جعفری رحمة الله علیه ، ناشر؛ انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی تهران 1375 ش، جلد دوم، ص 227.
[9] . محسن قرائتی، تفسیر نور، ناشر؛ انتشارات مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران 1381 ش، جلد 8، ص 35.