آیا معاد و بازگشت برای همه موجودات است یا منحصر در انسان می‌باشد؟

از نظر آیات قرآن، معاد و برگشت به سوی خداوند سبحان یک مسأله کلی و عام بوده و مخصوص انسان نیست. با دقّت و تدبر در نکات و تعبیرات موجود در آیات، به این حقیقت واقف می‌شویم که آفرینش و ایجاد هر موجودی، ملازم با برگشت دادن آن است یعنی، اعطای وجود هر موجودی از جانب حضرت حق، توأم با خصوصیت عود، سیر و حرکت آن به سوی او بوده و وجود هر موجودی در سیر و برگشت به سوی خداوند را اقتضا می‌کند.
به عبارت دیگر، مبدأ متعال در متن ذات هر موجودی، این برگشت و حرکت را قرار داده است. هستی از خداوند، سرچشمه می‌گیرد و به سوی او بازگشت می‌کند و این برگشت و عود، بر اساس عشق هر موجودی نسبت به کمال بالاتر و در نهایت نسبت به کمال بی‌نهایت است.
هر موجودی به تناسب رتبه وجودی خود، از شعور برخوردار است و قبل از هر چیز، رو به جمال مطلق و خیر محض دارد و او را می‌یابد و چون می‌یابد، به او عشق می‌ورزد و به سوی او در حرکت است.
در اینجا به بعضی از آیات قرآنی که دلالت بر عمومیت و کلیت معاد دارد، اشاره می‌شود:
1. (اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ)(1) (خدای متعال خلق را آغاز می‌کند و سپس‌آن را اعاده و برگشت می‌دهد و سپس شما انسان‌ها به سوی خداوند برگشت داده می‌شوید).
این آیه با توجّه به برگشت کلی، مسأله معاد انسان‌ها را به آنان خاطر نشان ساخته و این حقیقت را بیان می‌کند که بر اساس قانون کلی (اعاده)، مستثنا بودن انسان‌ها مفهومی ندارد.
2. (أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِءُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ، قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشی‌ء النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ)(2)
(آیا ندیده‌اید که خداوند، چگونه آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را باز می‌گرداند؟ در حقیقت، این [کار] بر خدا آسان است. بگو: در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است. سپس [باز] خدا است که نشئه آخرت را پدید می‌آورد، خدا است که بر هر چیزی توانا است.)
با دقت و تأمل در این دو آیه- با توجه به اینکه این دو آیه، در مورد ارشاد مردم و ملامت غافلان از برگشت به سوی خداوند است- روشن می‌شود که خداوند متعال، می‌خواهد این حقیقت را به انسان‌ها بفهماند که چون همه آفرینش، بر اساس مشیت حق و اعاده او، به سوی او در حرکت و برگشت اند و این یک سنت کلی حاکم در وجود است شما انسان‌ها نیز از این قانون کلی مستثنا نیستید بلکه قطعه‌ای از هستی می‌باشید که به سوی او باز می‌گردید.
3. (قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلْ اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنّی تُؤْفَکُونَ)(3) ([به مشرکان‌] بگو: آیا از شریکان تخّیلی و مصنوع شما چنین موجودی پیدا می‌شود که خلق و ایجاد کند و سپس آنچه را که خلق کرده است، اعاده و برگشت دهد؟ [به آنان‌] بگو: این خدای متعال است که خلق می‌کند و سپس خلق را اعاده و برگشت می‌دهد).
در این آیه علاوه بر اشاره بر اصل اعاده کلی هستی، به این حقیقت هم اشاره شده که این برگشت و معاد کلی، یکی از مظاهر قدرت مطلقه خداوند سبحان است.
این آیات و آیات فراوان دیگر، حکایت از این حقیقت می‌کند که آفرینش هر موجودی و هر مخلوقی، به دنبال خود اعاده آن موجود و مخلوق را می‌آورد. به عبارت دیگر، (اراده و مشیّت حق)، اعاده هر مخلوق و برگشت دادن هر موجودی است که پا به عرصه وجود می‌گذارد. و این مسأله منحصر در انسان نیست.(4)
پی‌نوشت‌
(1) روم (30)، آیه 11.
(2) عنکبوت (29)، آیه 20 و 19.
(3) یونس (10)، آیه 34.
(4) ر. ک: شجاعی محمد، بازگشت به هستی، صص 69- 54 معاد یا بازگشت به سوی خدا، ج 1، صص 10- 47.