گروه (خوارج) از درون (جنگ صفّین) و داستان (حکمیّت) آشکار شدند و این یکی از پیامدهای دردناک آن جنگ ویرانگر و خانمان سوز بود.
گروهی که حکمیّت را نخست پذیرفته بودند و بعد پشیمان شدند و آن را بر خلاف قرآن و کفر می پنداشتند، وقاحت و بی شرمی را به جایی رساندند که به امام(علیه السلام) اصرار کردند که توبه نمایند وگرنه به نبرد با آن حضرت بر می خیزند!
(علی)(علیه السلام) که اختلاف شدید را در داخل لشکر ملاحظه کرد (و مشاهده نمود که منافقان پیوسته این آتش را دامن می زنند) دستور مراجعت به (کوفه) را صادر فرمود.
در (کوفه) دوازده هزار نفر از افراد لجوج و متعصّب، از مردم جدا شدند و به (حروراء) که قریه ای در دو میلی (کوفه) بود رفتند و به همین دلیل این گروه از خوارج، حروریّه نامیده شدند. سرانجام در سرزمین (نهروان) که در نزدیکی حروراء بود آماده جنگ شدند. عجب این که، در این نبرد شوم، در صفوف خوارج، بعضی از یاران دیرینه امام دیده می شدند؛ و نیز گروهی که از عبادت، پیشانی آنان پینه بسته بود و آهنگ تلاوت قرآن آنان در همه جا پیچیده بود قرار داشتند.
آنها در حقیقت عابدان خشک و نادان و احمقی بودند که به خاطر افراط آنها در چسبیدن به ظواهر دین و بی اعتنایی به حقیقت آن، (مارقین) نامیده شدند.
هنگامی که دو لشکر در مقابل هم قرار گرفتند، با مذاکره مکرّر به منظور ارشاد (خوارج) و با یک خطابه حساب شده، بسیار روشنگر و بیدار کننده امام(علیه السلام)، قشر عظیمی از لشکر مخالف که فریب خورده بودند جدا شدند و فریاد (التوبة التوبة یا امیرالمؤمنین) بلند کردند و از امام تقاضای عفو و بخشش نمودند و به این ترتیب هشت هزار نفر از سپاه دوازده هزار نفری آنان برگشتند (و طبق روایتی امام پرچمی در گوشه ای از میدان برافراشت و به توّابین دستور داد کنار آن پرچم قرار گیرند) و بعد از آن که از هدایت باقیمانده آن گروه لجوج و خشک و نادان مأیوس شد، چاره ای جز جنگ نمی دید؛ امّا در عین حال فرمود: (تا آنها آغاز به جنگ نکنند شما آغاز نکنید) همان کاری که در جنگ های (جمل و صفّین) انجام داد، او می خواست هرگز آغازگر جنگ نباشد.
سرانجام (خوارج) حمله را شروع کردند که با عکس العمل شدید و دفاع کوبنده لشکر امام روبه رو شدند و در مدّت کوتاهی تمام چهار هزار نفر جز نه نفر که فرار نمودند کشته شدند و از سپاه امام بیش از نه نفر کشته نشدند و صدق کلام آن حضرت که قبلا فرموده بود: (از این مهلکه از آن ها ده نفر رهایی نمی یابند و از شما هم ده نفر کشته نمی شوند) آشکار شد.این جنگ در روز نهم ماه صفر (سال 38 یا 39) هجری واقع شد و تمام مدّت جنگ ساعتی بیش نبود.
منبع: پیام امام علی(علیه السلام)، جلد1، ص394.
