چرا پیامبر(صلی الله علیه وآله) چندین همسر داشت؟

درباره علت ازدواج‌های متعدد پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و فراوانی همسران وی که دستاویز تهمت‌های ناجوانمردانه مستشرقان نیز، بوده‌اندمحمد حسین هیکل، حیاة محمد، ص 315 و 325. به نکات ذیل اشاره می‌کنیم:
1. یکی از ویژگی‌های اختصاصی رسول‌اللَّه(صلی الله علیه وآله)، امکان ازدواج بیش از چهار همسر به صورت عقد دائم بودمجمع البیان، ج 8، ص 364. که دیگران در این ویژگی، شریک نبودند؛ البته این عدم محدودیت، بیش از ده سال دوام نیافت و پس از آن، ازدواج تازه برای آن حضرت تحریم شدسید محمد حسین طباطبایی، فرازهایی از اسلام، ص 174. که آیه 52 سوره احزاب، بدان اشاره دارد. از این رو، آزادی ازدواج نامحدود در یک دوره ده ساله، همگان را به رمز گشایی این حکمت الهی سوق می‌دهد.
2. تعدد زوجات و همسران در آن زمان، در منطقه عربستان، یک امر عادی و متداول بود و مختص به رسول خدا نبود و با مسائل هر زمان و مکان، باید با توجه به معیارها و استانداردهای همان زمان و مکان، نگاه کرد. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) با بسیاری از رسوم زمان خود که در تضاد با اهداف و اصول تربیتی اسلام نبودند، مخالفتی نکرد؛ بلکه با واقع گرایی با آنها رو به رو شد تا کم کم آنها را تصحیح کرد و یا از اساس، برطرف ساخت.
3. حقوق زن در دوره تاریک جاهلی، دستخوش هوسرانی مرد قرار گرفته بود و این حقوق نابود شده، به‌دست پیغمبر، زنده شد و زن به مقام خویش نایل گردید؛ بدان حد که یکی از آخرین توصیه‌های پیامبر، رعایت جایگاه زن بود و فرمود: (اللَّه اللَّه فی النساء).
4. پیامبر در سن 25 سالگی با خدیجه کبری که 28 سایه بود، ازدواج کرد و دوران جوانی و میان سالی را با او گذراند و تا 50 سالگی، یعنی سال دهم بعثت، فقط با آن بانوی بزرگ زیست و تا هنگام درگذشت حضرت خدیجه، با کسی ازدواج نکرد. از این رو، اگر او شهوت ران بود، با زنی مسن‌تر از خود وصلت نمی‌کرد و 25 سال آغازین زندگی زناشویی و شور جوانی را با او نمی‌گذرانید و یا همزمان با زنانی دیگر، پیوند زناشویی می‌بست.
5. اگر سخنی در باره ازدواج‌های متعدد مطرح است، درباره مقطع پس از رحلت نخستین همسر پیامبر است؛ زیرا ازدواج‌های متعدد او در 13 سال آخر عمر، یعنی در حد فاصل سنین 50 تا 63 سالگی رخ داد؛ دوره‌ای که سال‌های پایانی اقامت در مکه و دوران اقامت در مدینه را شامل می‌شود. به طور قطع، آن ازدواج‌ها، عوامل گوناگون دینی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داشت و برای حل مشکلات جاری بود؛ زیرا سن 50 سالگی، اقتضایی برای خوش‌گذرانی جنسی مرد ندارد. علاوه بر این، بسیاری از زنانی که پیامبر با آنان ازدواج کرد، بیوه بودند؛ جز یک نفر و اکثراً از جهت سنی بالا و حتی پیر بودند و برخی بارها با ناسازگاری‌ها و حسادت‌های زنانه، پیامبر(صلی الله علیه وآله) را می‌آزردند.ر.ک: تحریم (66)، آیه 1 - 5. معلوم است که این روش و این نوع ازدواج، روش شهوت رانان نیست. با این محاسبه، یک انسانِ محقق دوراندیش، نمی‌تواند برای آن حضرت، انگیزه‌های شهوانی در نظر بگیرد؛ چون ازدواج‌های متعدد، هنگامی ناپسند است که بر محور امیال جنسی استوار باشد که درباره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، چنین برداشتی، ناصواب است. همچنین انسان‌های شهوات ران و تنوع طلب، معمولاً از ازدواج‌های دائم شانه خالی می‌کنند و به کامرانی‌های گذرا و آنی می‌پردازند؛ در حالی که در زندگی پیامبر، چنین امری مشاهده نشد.
6. علت ازدواج‌های پیامبر(صلی الله علیه وآله) را در موارد ذیل، می‌توان تحلیل کرد:
الف) اجرای حکم الهی و زدودن افکار غلط جاهلی؛ مانند ازدواج با زینب دختر جحش.
ب) تقویت جایگاه اجتماعی زنان آسیب دیده، همچون زنان بیوه و اسیر و رفع تلقی منفی عصر جاهلی در کم ارزش بودن یا بی‌ارزش جلوه دادن آن زنان (در این دوره، همه زنان پیامبر جز عایشه بیوه بودند).
ج) دلجویی از زنان، به دلیل آسیب‌هایی که آنان به خاطر پذیرش اسلام، متحمل شدند؛ مانند ازدواج با ام حبیبه.
د) یک حرکت سیاسی و برقراری پیوند با قبایل و طوایف بزرگ عرب و جلب پشتیبانی آنان؛ چون پیوند با عایشه.
ه) محافظت و تأمین زندگی بیوه زنان درمانده و فقیر و یتیمان به جای مانده؛ مانند ازدواج باام سلمه و زینب، دختر خزیمه.
و) نشان دادن عظمت، شکوه و قدرتمندی اسلام و مسلمین؛ مانند ازدواج با صفیه.
ز) حفظ آنان از خطرات جانی؛ مانند وصلت با سوده.
ح) آزادسازی اسیران و بردگان؛ مانند ازدواج با جویریه.ر.ک: المیزان، ج 4، ص 195 ؛ علامه طباطبایی، بررسی‌های اسلامی، ص 132 - 139؛ مؤسسه در راه حق، نگرشی کوتاه به زندگی پیامبر اسلام، ص 29؛ رسولی محلاتی، تاریخ انبیاء، ج 3، ص 475.
7. آیا پیامبر می‌توانست بین این همه همسر، عدالت برقرار کند، به این نکته اشاره می‌کنیم که با توجه به شرایط زندگی خانوادگی در آن زمان و نبود تجمل‌های امروزی و روحیه و اخلاق بسیار عظیم و با کرامت رسول خدا(صلی الله علیه وآله)، مسئله به راحتی قابل درک است. به گفته عایشه، رسول خدا(صلی الله علیه وآله) همواره در تقسیم (اوقات و حقوق همسرانش)، به عدالت رفتار می‌کرد.سنن ابن ماجه، ج 1، ص 633. رسم پیامبر این بود که هیچ یک از ما را بر دیگری ترجیح نمی‌داد؛ با همه به عدالت و تساوی کامل رفتار می‌کرد و کمتر روزی اتفاق می‌افتاد که به همه زنان خود سر نزند و احوال پرسی و تفقد نکند.سنن ابی داود، ج 1، ص 474.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) حتی در بیماری‌ای که منجر به رحلت وی شد و توانایی حرکت نداشت، عدالت را با کمال دقت اجرا می‌کرد. از این رو، هر روز بسترش را از اتاقی به اتقاق دیگر منتقل می‌کرد تا آن که یک روز همه را جمع کرد و اجازه خواست در اتاق یکی از آنان باشد و همه اجازه دادند.مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 350؛ المیزان، ج 4، ص 195.
8. در پایان، با اذعان بر محوریت مستشرقان در نشر شبهات و اتهامات درباره تعدد زوجات پیامبر(صلی الله علیه وآله)، اقرار و اعتراف چهره‌های دیگری از مغرب زمین، دراین باره شنیدنی است‌
الف) جان دیون پورت انگلیسی می‌گوید: با این که در آن زمان، زیاد زن گرفتن کار بدی نبود، ولی با این حال، حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) تا پنجاه سالگی با یک زن زندگی کرد و تا خدیجه زنده بود، زن دیگری نگرفت. آیا ممکن است کسی شهوت ران باشد و هیچ مانعی هم برای زن گرفتن در کار نباشد، با این حال، با یک زن زندگی کند؛ آن هم با زنی که سنّ بالایی داشته باشد؟عقیقی بخشایشی، همسران پیامبر، ص 78.
ب) توماس کارلایل می‌گوید: به رغم دشمنان، حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)، هرگز شهوت‌پرست نبود و این تهمت، بی‌انصافی است.همان.
ج) گیورگیو می‌گوید: محمد(صلی الله علیه وآله) در سال 595 میلادی ازدواج کرد و زندگی خانوادگی او، نمونه زهد، تقوا و پاکی بود. او همانند ابراهیم، نوح و یعقوب، در محیطی ساده و بی‌آلایش زندگی می‌کرد.همان.
در رابطه با همسران پیامبر اسلام(ص) گفتنی است:
اولین همسر حضرت محمد(ص) حضرت خدیجه(س) است و در بیست و پنج سالگی با او ازدواج کرد و مدت بیست سال با هم زندگی کردند. تا حضرت خدیجه(س) زنده بود، آن حضرت با هیچ زنی ازدواج نکرد. از این که حضرت محمد(ص) در سن بیست و پنج سالگی ازدواج می کند و تا سن پنجاه و سه با هیچ دختر و زنی ازدواج نمی کند و به همان زن اول اکتفا می کند، به دست می آوریم که ان یانسان، مانند برخی از مردها، شهوتران و دنیاپرست نبوده است چون اگر کسی شهوتران باشد، باید در همان دوران جوانی و میانسالی با دختران و زنان متعددی ازدواج بکند وگرنه در سن بالا حوصله شهوترانی و توانایی عیاشی نخواهد داشت. اصولا تاریخ زندگی پیامبر نشان می دهد که آن حضرت از اول تا آخر عمر، مانند شهوترانان نبود و حتی در آن زمان هم که پیامبر پس از وفات حضرت خدیجه(س) همسران متعددی گرفت، مورد اعتراض مردم نبود چون انان به خوبی می دانستند که حضرت محمد(ص) انسان درست و پاکی است و هیچگونه شهوترانی در او نیست. بر این اساس، ما اگر به حضرت محمد(ص) به چشم یک انسان متعارف نگاه کنیم و او را پیامبر به حساب نیاوریم باز هم او را یک انسان درست خواهیم یافت و در زندگی او هیچگونه شهوترانی نخواهید دید. این نکته را هم به خاطر داشته باشیم که در آن عصر تعدد ازدواج قبحی نداشت و بسیاری از مردها دارای همسران متعدد بودند. ابوبکر، عمر بن خطاب و بسیاری دیگر دارای همسران متعدد بودند و تعدد همسر برای آنان عیب، قبح و زشتی نداشت. اگر پیامبر اسلام در دوره جوانی همسران متعددی اختیار می کرد در نظر مردم کار زشتی نکرده بود ولی با این حال آن حضرت در دوره جوانی به یک همسر اکتفا کرد.
حضرت علی(ع) با حضرت فاطمه(س) ازدواج کرد و تا آن حضرت(ص) زنده بود با زن دیگری ازدواج نکرد ولی پس از وفات حضرت فاطمه با زنان متعددی ازدواج کرده است و این ازدواج ها قبحی نداشت.
برخی از امامان ما دارای همسران متعدد بودند و این در آن زمان اشکالی نداشت. پیامبر اسلام پس از وفات حضرت خدیجه و پس از هجرت به مدینه، همسران متعدد اختیار کرد و این ازدواج ها هر کدام فلسفه خاصی داشت. برای نمونه به برخی از این فلسفه ها اشاره می کنیم:
1. ازدواج با زینب دختر جحش
پیامبر، زینب دختر جحش را به همسری پسر خوانده اش زید بن حارثه در آورد. زید بن حارثه و زینب نتوانستند با هم زندگی کنند. زید بارها نزد پیامبر آمد و اجازه خواست تا زینب را طلاق بدهد و پیامبر راضی به طلاق نمی شد و آنان را به تفاهم توصیه می کرد و لکن آنان نتوانستند با هم به زندگی مشترک ادامه بدهند و زید زینب را طلاق داد. در آن زمان در میان مردم رسم این بود که پدر نمی تواند با زن طلاق داده شده پسر خوانده اش ازدواج کند همان طوری که نمی تواند با زن پسر خودش ازدواج کند. مردم عرب، زن پسر خوانده را مثل زن پسر واقعی به حساب می آوردند. اگر پسر خوانده می مرد، با زن او ازدواج نمی کردند همان طوری که با زن پسر واقعی ازدواج نمی کردند. پس از آن که زید زینب را طلاق داد، خداوند به پیامبر دستور داد که خودت با زینب ازدواج کن تا مردم بفهمند که از نظر اسلام زن پسر خوانده مانند زن پسر واقعی نیست و پدر می تواند با زن پسر خوانده اش پس از طلاق او، ازدواج کند و حکم پسرخوانده با پسر واقعی یکسان نیست. بنابراین، ازدواج پیامبر اسلام(ص) با زینب که بیوه زید بود برای این بود که خداوند می خواست سنت و رسم باطل عرب را از بین ببرد (المیزان، ج 4، ص 195، س 13، چاپ بیروت، چاپ سومع 1394 هجری قمری - 1974 میلادی)
2. ازدواج با ام سلمه
نام ام سلمه هند است و همسر عبدالله ابن ابی سلمه بود. شوهرش در گذشت و ام سلمه پیر شده بود و چند یتیم هم داشت. ام سلمه بسیار زاهد و دارای فضل و کمال بود. پس از وفات شوهرش، پیامبر او را به همسری انتخاب کرد. (همان، ص 196) و هدف پیامبر از ازدواج با او، این بود که زندگی او را اداره کند و او را از درد و رنج نجات بدهد. (همان، ص 196، س 11)
3. ازدواج با سوده
پیامبر اسلام پس از وفات حضرت خدیجه(س)، اول با سوده ازدواج کرد. پس از آن که از هجرت حبشه برگشتند، شوهرش درگذشت و سوده از زنان بسیار مؤمن بود و او به حبشه هجرت کرده بود. اگر پس از درگذشت شوهرش به میان قوم و قبیله خودش می رفت، او را ازار و اذیت و شکنجه می کردند چون قوم و قبیله آن کافر بودند. پیامبر اسلام، با او ازدواج کرد و به این وسیله او را از شر کافران حفظ کرد.(همان، ص 196، س 18) پس فلسفه ازدواج پیامبر با سوده این بود که می خواست او را از شر قوم و قبیله اش نجات بدهد.(همان، ص 196، س 11)
4. ازدواج با زینب دختر خزیمه
شوهر این زینب عبدالله بن جحش بود و در جنگ احد کشته شد. این زن از زنان بزرگوار به حساب می آمد و در عصر جاهلیت او را ام المساکین می نامیدند (مادر مسکینان و فقراء) او نسبت به مساکین و فقراء، بسیار احسان می کرد، پیامبر پس از کشته شدن شوهر او، با او ازدواج کرد و به این وسیله آبروی او را حفظ کرد.(همان، ص 196، س 22)
5. ازدواج با جویریه
نام این زن (برّه) بنت حارث است. حارث رئیس طائفه بنی مصطلق بود. بنی مصطلق با پیامبر(ص) و مسلمانان درگیر شدند و مسلمانان آنان را شکست دادند. رئیس طایفه، جویریه و بسیاری دیگر از این طایفه اسیر شدند. آنها را به مدینه آوردند. پیامبر با جویریه که شوهرش در همین جنگ کشته شده بود ازدواج کرد و این طایفه با پیامبر(ص) خویشاوند شدند. مسلمانان وقتی دیدند که این طایفه با پیامبر خویشاوند شدند همه اسیران را آزاد کردند و همه این طایفه هم به خاطر این عمل پیامبر و مسلمانان مسلمان شدند و مسلمان شدن این طایفه، در مسلمانی عرب آن زمان بسیار مؤثر واقع شد.
بر این اساس، هدف پیامبر از این ازدواج این بود که آن همه عرب مسلمان بشوند و آنها هم مسلمان شدند. (همان، ص 196ع س 11 و 6)
6. ازدواج با ام حبیبه
سرسخت ترین دشمن پیامبر اسلام ابوسفیان بود و همه عرب را بر ضد پیامبر اسلام(ص) بسیج می کرد. دختر او ام حبیبه است. نام اصلی ام حبیبه، (رمله) است. شوهر ام حبیبه، عبیدالله بن جحش است. ام حبیبه و شوهرش مسلمان شدند با این که ابوسفیان دشمن شماره یک پیامبر بود. ام حبیبه و شوهرش به حبشه هجرت کردند تا از شر مردم مکه در امان بمانند. و بعد از شهادت شوهرش پیامبر اسلام با ام حبیبه ازدواج کرد و به این ترتیب، او را از خطرات حفظ کرد. (همان، ص 197، س 14)
پیامبر(ص) با این ازدواج با ابوسفیان فامیل شد و این فامیل شدن بسیار آثار خوبی دارد. ابوسفیان اکنون می بیند که حضرت محمد(ص) داماد اوست و انسان به طور طبیعی نسبت به دامادش نظر خوبی دارد و به خاطر همین دامادی بود که ابوسفیان پس از صلح حدیبیه، به راحتی به مدینه آمد و با پیامبر(ص) و دخترش دیدار کرد و کسی متعرض حال او نشد.
ازدواج با حفصه دختر عمر بن خطاب و ازدواج با عایشه دختر ابوبکر هر کدام فلسفه خاص خود را دارد.
بنابراین خلاصه وار می توان گفت که پیامبر اسلام(ص) اهداف متعددی از این ازدواج ها داشت مانند:
1. کسب قدرت برای پیشرفت اسلام
2. زیاد کردن خویشان و فامیل ها
3. به دست آوردن دل ها
4. نجات دادن از شر و رنج و درد
5. اداره زندگی زنان از کار افتاده
6. از بین بردن رسم های باطل جاهلی
7. حفظ آبروی زنان آبرومند
اینها و امثال این ها اهدافی است که پیامبر اسلام(ص) در نظر داشته است.(همان، ص 196، س 10)
برخی، اهداف ازدواج های پیامبر(ص) را به این صورت ذکر کرده اند:
1. محافظت از یتیمان، درماندگان و حفظ آبروی آنان مانند ازدواج با سوده.
2. وضع قانون و شکستن سنت غلط جاهلی مانند ازدواج با زینب دختر جحش
3. آزادسازی اسیران و بردگان مانند ازدواج با جویریه
4. بیان احکام دینی و شرعی از طریق همسران به زنان دیگر و پیوند با قبایل و طوایف بزرگ عرب و حفظ اسلام و مسلمین مانند ازدواج با عایشه، حفصه، ام حبیبه، صفیه و میمونه.(نگرشی کوتاه به زندگی پیامبر اسلام(ص) از انتشارات مؤسسه در راه حق، ص 31، چاپ سال 1361)
porseman.org