از یک سوی می دانیم آیات قرآن مجید و دستورات و تعالیم اسلام از سال چهلم عام الفیل یعنی وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به چهل سالگی رسید بر آن حضرت نازل گردید و از سوی دیگر در روایات شیعه و سنی وارد گردیده پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قبل از بعثت و نزول وحی در غار حراء مشغول اعتکاف می شد. علی علیه السلام می فرماید: (و لقد کان یجاور فی کل سنة بحراء فأراه و لایراه غیری[1] (پیامبر پیش از بعثت) مدتی در هر سال در کوه حرا بسر می برد در آن حال من او را می دیدم ولی دیگری جز من او را نمی دید) و نیز آن حضرت قبل از بعثت بارها دور خانه خدا طواف نموده و حج بجا می آورد.[2] لذا به طور طبیعی این سؤال در ذهن آدمی زنده می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از بعثت این عبادات را بر اساس چه آیینی انجام می داد و اساساً اصول و فروع اعتقادات آن حضرت چه بوده است.
الف) نظر برخی از علمای بزرگ دین:
این مسئله در میان علمای اسلامی یک مسئله اختلافی می باشد بطوری که علامه در شرحش بر مختصر ابن حاجب نوشته است، غزالی و قاضی عبدالجبار از علمای اهل سنت در این مسئله توقف نموده اند.[3] و نتوانسته اند نظر معینی را ابراز کنند شیخ طوسی نقل کرده است که برخی از علما قائل شده اند آن حضرت از شریعت پیامبران پیش از خود پیروی می کرد[4] لکن برخی از علمای بزرگ و نامی شیعه همچون شیخ طوسی و میرزای قمی و علامه مجلسی معتقدند آن حضرت قبل از بعثت پیرو ادیان پیامبران پیش از خود نبوده و در عین حال موحد بوده و به نظر شیخ طوسی و علامه مجلسی آن حضرت از مناسک و احکام خاصّی که از سوی خداوند متعال به وی الهام می شده پیروی می کرده است.
شیخ طوسی در عدة الاصول می نویسد: (پیغمبر نه قبل از نبوت و نه بعد از آن پیرو دین پیغمبران پیش از خود نبوده، هر عملی که انجام می داده مطابق شریعت خاص خود بوده است و علمای شیعه می گویند قبل از بعثت امور خاصّی به آن حضرت وحی می شد).[5]
میرزای قمی می نویسد: (حق آن است که پیغمبر قبل از بعثت عمل به احکام شرع می نمود ولی نه به دین پیغمبران پیش از خود، زیرا ما آن حضرت را از همه انبیاء برتر می دانیم، اگر او پیرو دین قبل از خود بود، می باید مفضول بر فاضل مقدم گردد، و آن هم از نظر عقلی درست نیست).[6]
و یا علامه مجلسی می فرماید: آنچه از اخبار معتبر و متعدد و فراوان برایم روشن گردید این است که آن حضرت قبل از بعثت از زمانی که خداوند عقلش را در آغاز سنّش کامل نمود نبی بوده و مورد تأیید روح القدس بوده است. ملکی با او سخن می گفت صدایی را می شنید و خواب می دید، سپس بعد از چهل سال (به مقام رسالت) رسید و رسول شد بطوری که آن ملک با او به صورت روبرو و مستقیم سخن می گفت و قرآن را بر او نازل کرد و به او دستور تبلیغ داد، در حالی که پیامبر قبل از (بعثت) خدا را با انواع عبادات می پرستید، که آن عبادات گاه موافق آن چیزی بود که پس از بعثت به مردم تبلیغ می کرد و یا به گونه دیگری بود. حال یا موافق شریعت ابراهیم و یا پیامبران غیر از ابراهیم از انبیاء قبل از (پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم )، البته نه بدان صورت که وی تابع آنها و عامل به آیین و شریعت آنها باشد، بلکه بدین صورت که آنچه به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم وحی می شد مطابق برخی از شرایع سابق بود.[7]
ب) دلائل علامه مجلسی و برخی دیگر از محققان موافق او:
ادله علامه مجلسی و برخی دیگر از محققان موافق رأی ایشان به طور اجمال امور ذیل می باشد که تقریباً با در نظر گرفتن مجموع آنها پاسخ پرسش فوق روشن خواهد شد.
1 اولین دلیل این مدعا سخن علی علیه السلام در خطبه قاصعه می باشد، آن حضرت در آن خطبه می فرماید پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از بعد از دوران شیرخوارگی تحت مراقبت و تربیت فرشته ای از فرشتگان خداوند قرار داشت، عین عبارت حضرت چنین می باشد: (و لقد قرن اللّه به صلی اللّه علیه و آله من لدن أن کان قطیماً أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن اخلاق العالم لیله و نهاره[8] از لحظه ای که پیغمبر را از شیر گرفتند خدا بزرگترین فرشته از فرشتگان خود را قرین او نمود، تا اخلاق برجسته و صفات پسندیده را شب و روز به وی بیاموزد).
این سخن علی علیه السلام گواه روشنی است بر این که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قبل از بعثت به طور مستقیم تحت تربیت و هدایت ملکی از بزرگ ترین ملائکه خداوند متعال قرار داشته از این رو مناسک و عباداتش را می توان مطابق دستورات آن فرشته دانست.
2 أخبار بسیار زیادی داریم که پیامبران صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه(علیهم السلام) از آغاز حیات به وسیله روح القدس تأیید می شده اند.[9]
3 از سوی دیگر در مورد حضرت عیسی علیه السلام در قرآن وارد گردیده آن حضرت در گهواره لب به سخن گشوده و شهادت به نبوت خود و برخی از تعالیم دین خویش داده و فرمود: (إِنّی عبدُ اللهِ آتانی الکتابَ و جعلنِی نبیّاً وَ جعلنِی مبارکاً أَینما کنتُ و أوصانِی بالصلاةِ ما دُمْتُ حیّاً؛[10] من بنده خدا هستم، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته، و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است).
همچنین در مورد حضرت یحیی علیه السلام داریم که خداوند متعال او را وارث حضرت ذکریا قرار داد، قرآن می فرماید: (یا یحیی خذالکتاب بقوّة و آتیناه الحکم صبیّاً؛[11] ای یحیی، کتاب (خدا) را به جد و جهد بگیر، و از کودکی به او نبوت دادیم).
این ها نشان می دهد این دو پیامبر علیهما السلام در سنین کودکی به مقام نبوت رسیده بودند حال از آنجا که اخبار کثیری داریم که خداوند هیچ فضیلتی و کرامت و معجزه ای را به پیامبری نداده مگر آنکه آن را به پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم داده است. به دست می آید، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نیز قبل از بعثت، نبی بوده و مستقیماً از سوی خداوند متعال دستورات و احکام شرعی خود را دریافت می کرده است، چگونه می توان پذیرفت که حضرت عیسی در گهواره نبی باشد ولی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم تا چهل سالگی به مقام نبوت نرسیده باشد، البته باید توجه داشت که به نظر برخی مقام نبوت غیر از رسالت می باشد، (نبی) کسی است که از جانب خدا یا روح القدس یا جبرئیل به او اخبار غیبی می رسد ولی (رسول) آن است که از سوی خداوند مأموریت یافته این اخبار غیبی را به مردم برساند و رسالتش را ایفا کند.[12] بنابراین این امکان وجود دارد پیامبری قبل از نیل به مقام رسالت نبی باشد و به مقام نبوت نائل گردیده باشد.
4 روایات زیادی وجود دارد که نشان می دهد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم قبل از بعثت عباداتی همچون حج و طواف را بجا می آورده و در غار حراء عبادت می کرده است و هنگام غذا خوردن و موارد دیگر نام خدا را بر زبان جاری نموده و خداوند را حمد و ستایش می کرده است، از دو حال خارج نیست؛ یا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این عبادت ها و مناسک را طبق دستورات شریعت مخصوص خویش انجام می داده که خداوند به آن حضرت وحی می کرده و یا بر طبق سایر شرایع پیامبران قبل از خود.
اگر بگوئیم طبق شریعت خاص خود عمل می کرده این همان نظریه ما می باشد و اگر بگوئیم طبق شریعت دیگری همچون آیین حضرت موسی و عیسی و ابراهیم علیهم السلام عمل می کرده به محظور بر می خوریم، چرا که شرایع سابق برخی چون شریعت حضرت موسی در عهد حضرت عیسی علیه السلام منسوخ شده و شریعت حضرت عیسی و ابراهیم علیهم السلام نیز هر دو مورد تغییر و تحریف قرار گرفته بود به طوری که برخی از پیروان دین توحیدی حضرت ابراهیم علیه السلام بت هایی را بر ارکان کعبه و صفا و مروه نصب نموده و می گفتند ما نعبدهم الاّ لیقربونا الی اللّه زُلفی[13] ما این ها را برای تقرب بیشتر به خداوند می پرستیم و به تلبیه ذکر (إلاشریک هو لک) را افزودند و شعار توحیدی (لبیک اللهم لبیک، لبیک لاشریک لک لبیک) را به شرک آلوده ساختند.[14] بنابراین هرگز نمی توان پذیرفت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم دستورات عبادی خود را از کسانی می گرفت که خود به شرک و بت پرستی رو آورده و یا به تحریف دین خدا دست زده بوده اند.[15]
ج) نتیجه گیری
با توجه به دلائل چهارگانه فوق باید گفت به نظر برخی از علمای شیعه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم قبل از بعثت از هیچیک از شرایع آسمانی پیامبران قبل از خود پیروی نمی کرد بلکه در اصول اعتقادی فردی موحد و یکتا پرست بوده و در فروع دینی از دستورات خداوند متعال که توسط ملکی از ملائکه به وی ابلاغ می شده اطاعت می کرده است.[16]
--------------------------------------------------------------------------------
[1] نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خ192.
[2] حر عاملی، وسائل الشیعه، ج8، ص88، باب الستجاب تکرار الحج و العمرة.
[3] نقل از بحارالانوار، ج 18، ص 271، باب آخر فی کیفیّة صدور الوحی ونزول جبرئیل.
[4] العرة فی اصول الفقه، شیخ طوسی، تحقیق. محمد رضا الانصاری، ج 2، ص 590 و 591.
[5] العدة فی اصول افقه، شیخ طوسی، تحقیق. محمد رضا الانصاری، ج 2، ص 590.
[6] قوانین، میرزای قمی، نقل از (تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت)، علی دوانی، ص 86.
[7] بحارالانوار، ج 18، ص 277.
[8] نهج البلاغه، خطبه قاصعه، 192.
[9] نقل از بحارلانوار، ج 18، ص 278.
[10] سوره مریم، آیات 30 و 31.
[11] سوره مریم، آیه 12.
[12] ر. ک: تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، علی دوانی، ص 83.
[13] سوره زمر، آیه 39.
[14] الملل و النحل، شهرستانی، ج 2، ص 247.
[15] برای کسب اطلاع تفصیلی از دلایل چهارگانه فوق می توانید به بحارالانوار، ج 18، ص 277 تا 281 و العدة فی اصول الفقه، ج 2، ص 590 تا 597 مراجعه کنید.
[16] منابعی دیگر برای مطالعه بیشتر:
تاریخ اسلام (از آغاز تا هجرت)، علی دوانی، ص 81 تا 89.
فروغ ابدیت، آیة اللّه سبحانی، ص 209 تا 211.
موسوعة التاریخ الاسلامی، محمد هادی یوسفی غروی، ج 1، ص 359 تا 375.
