موسسین و علماء نامدار اشاعره چه کسانی هستند؟

اشاعره نامی است برای پیروان ابوالحسن اشعری[1](260 324)، او از نواده‌گان ابو موسی اشعری است که در آغاز غیبت صغری در بصره به دنیا آمد، پدرش اسماعیل بن اسحاق مکنی به (ابی بشر) از طرفداران اهل حدیث بود. اشعری در کودکی با عقاید اهل حدیث خو گرفت،[2] او پس از آنکه از استادش ابوعلی جبّایی جدا شد، و محدثان را در بیشتر آرای آنها در زمینة اصول عقاید یاری داد و در سال 300 هجری قمری اصول این مذهب را پایه گذاری کرد.[3]
ابوالحسن اشعری، درصدد یافتن راهی میان روش افراطی معتزله در استفاده از عقل و تفریط گرایی در عقل از سوی اهل حدیث برآمد و تنها بر عقل اعتماد نکرد، و بر نصوص هر چند با عقل مخالفت داشته باشد، متوقف و ملتزم نشد، بلکه کوشید این دو را با یکدیگر جمع کند.[4]
در سدة‌ دوم هجری دو جریان فکری در جهان اسلام رو به گسترش و در تقابل با یکدیگر بودند: جریان اول، بر عقل به عنوان منبعی مستقل برای عقاید و نیز روشی برای دفاع از اسلام تأکید می کرد و در بکارگیری آن به افراط می گرایید. از سوی دیگر، جریان دوم منکر هر گونه استفاده از عقل در عقاید بود و ظواهر نقل را بدون هر گونه تحلیل و تفکر به عنوان تنها ملاک و مدرک در معارف دینی اعلام می کرد.
در گیر و دار مبارزة این دو جریان فکری، مذهب اشعری در اوایل سده چهارم هجری در پوشش دفاع از عقاید اهل حدیث و در عمل به منظور تعدیل این دو جریان و نشان دادن راه میانه و معتدل و موافق با عقل و نقل پا به میدان گذاشت.[5]
ابوالحسن اشعری از اوان جوانی به اندیشه های معتزلی دلبستگی تمام داشت و اصول عقاید آن را نزد معروفترین استاد معتزلی زمان خود، ابوعلی جبّایی (303 ه . ق) فراگرفته بود و تا چهل سالگی از مدافعان معتزله به شمار می رفت و کتابهای بسیاری نیز به همین منظور نگاشت.
در همین دوران بود که به یکباره از اعتزال روی برتافت و آرای تازه ای در مقابل معتزله و همخوان با اهل الحدیث ارایه کرد. اشعری از یکسو، یگانه منبع عقاید را کتاب و سنت معرفی کرد و از این جهت با معتزله از در مخالفت درآمد و به اهل حدیث گرایید، وی کتابی به نام (رسالة فی استحان الخوض فی علم الکلام) به رشته تحریر درآورد و در آن به دفاع از علم کلام و ضرورت آن پرداخت. اشعری ضمن اصالت دادن به نقل، برای عقل نقش تبیین گری را پذیرفت. او که در آغاز، رسالت خویش را ردّ و نقض آرای معتزله می دانست، در عمل ضمن مبارزه با روش و عقاید معتزله، آرای اهل حدیث را به شیوة عقلی تبیین و تعدیل کرد و تا حدودی به نظریات معتزله نزدیک ساخت.[6]
اینکه انگیزه وی بر اعلان مخالفت با معتزله چه بود، کاملاً روشن نیست، ولی با توجه به آراء و نظریات وی دربارة موضوعات کلامی مورد اختلاف بیان معتزله و اهل حدیث، و مخالفت وی با هر دو گروه, می توان حدس زد که وی درصدد ارائه طرحی برای اصلاح عقاید دینی از لغزشهایی که بر پایه عقل گرایی معتزله و ظاهر گرایی اهل حدیث احساس می کرد، برآمد و به تعدیل آن دو مبادرت ورزید.[7]
در پیدایش مکتب اشعری می توان گفت: مکتب (اهل حدیث) یا (اصحاب حدیث) که در رأس آنها مالک بن انس (م 179 ه. . ق) محمد بن ادریس شافعی (م 404 ه . ق) و احمد بن حنبل (م 303 ه . ق) قرار داشتند، تأثیر فراوان داشته است.[8]
علمای نامدار اشاعره:
از نامدارترین فقیهان و متکلمانی که از اشعری پیروی و از آرای او سخت جانبداری می کرد، ابوبکر محمد بن طیب باقلانی (م 403 ه . ق) است.
از دیگر فقیهان طرفدار اشعری امام الحرمین، عبدالملک جوینی، فقیه شافعی ملقب به ضیاء الدین (م 478 ه . ق) است.[9]
استاد محقق حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی بزرگان و پیشوایان اشاعره را بدین ترتیب ذکر نموده است.
1. قاضی ابوبکر باقلانی (م 403).
2. ابو منصور عبدالقاهر بغدادی (م 429).
3. عبدالملک جوینی ( امام الحرمین) (م 478).
4. امام محمد غزالی (م 505 ه . ق).
5. فخر الدین رازی (م 606).
6. عبدالکریم شهرستانی (م 548).
7. ابوالحسن سیف الدین آمدی (م 631).
8. عضد الدین ایجی (م 756 یا 757).
9. سعد الدین تفتازانی (م 792 یا 793).[10]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. سبحانی، استادجعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی،
2. برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی.
3. معروف الحسنی، هاشم، شیعه در برابر معتزله، ترجمه سید محمد صادق عارف.
4. ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی.


[1] . برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، موسسه فرهنگی طه، قم، 1378، ص 124.
[2] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، دفتر تحقیقات تدوین کتب درسی، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1377، ص 179.
[3] . معروف الحسنی، هاشم، تعوف و تشیع، مترجم سید محمد صادق عارف، بنیاد پژوهش های اسلامی، (آستان قدس رضوی)، 1379، ص 185.
[4] . همان.
[5] . برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، موسسه فرهنگی طه، 1378، ص 124.
[6] . همان, ص 125.
[7] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، دقتر تحقیقات تدوین کتب درسی مرکز جهانی علوم اسلامی، 1377، ص 184.
[8] . برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، موسسه فرهنگی طه، 1378، ص 120.
[9] . المعروف الحسنی، هاشم، تصوف و تشیع، ترجمه سید محمد صادق عارف، آستان قدس رضوی، 1379، ص 193.
[10] . سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، چاپخانة اعتماد قم، 1378، ص 254.

( اندیشه قم )