چه نقدهای کلی بر دین صابئی وارد است؟

مقدمه
یکی از ادیانی که پیروانش در اسلام از اهل کتاب شمرده شده اند، دین صابئی می‌باشد. قرآن کریم در سه جا، صابئین را در کنار مجوس و یهود و نصاری قرار داده است.[1] صابئین در گذشته، دارای فرقه‌های زیادی بوده اند که به مرور ایام از بین رفته‌اند. چهار فرقة مهم آن عبارت بوده از: 1. اصحاب روحانیات، 2. اصحاب هیاکل، 3. اصحاب اشخاص 4. حلولیه.[2] از این میان تنها صابئین مَندایی (اصحاب روحانیات) تا به امروز باقی مانده‌اند.[3] آنها حضرت یحیی علیه السلام را پیامبر اختصاصی خود دانسته و ستارگان را مقدس می‌دانند. صابئین کتابهای زیادی را مقدس می شمرند، ولی مقدس‌ترین آنها را (کنزاربّا) دانسته. این کتاب، دربارة موضوعات مختلفی از جمله، پیدایش موجودات و سرگذشت انسان و صفات خداوند، به بحث می‌پردازد.
صابئین ابتدا در فلسطین زندگی می‌کردند؛ ولی ظاهراً به دلیل آزارهای یهود، نسبت به آنها، مجبور شده‌اند به جنوب ایران و عراق مهاجرت کنند.[4]
صابیان و آیین اختصاصی
صابئین قائلند که دینشان، مخصوص خود آنها بوده و حضرت یحیی فقط برای نجات آنها مبعوث شده است.[5] به همین دلیل بر پنهان نمودن آیین خود اصرار می‌ورزند، و دین خود را تبلیغ نمی‌کنند.
نقد و بررسی
اینکه صابئین منشأ دین خود را به آدم(ع) رسانده و یحیی بن زکریا را پیامبر خاص خود می‌دانند، ناشی از نگرش ناسیونالیستی در دین است، هیچ قومی از نظر هدایت، نسبت به قوم دیگر، در نزد خداوند برتری ندارد. یعنی همه شایستگی هدایت و رهبری از سوی فرستادگان الهی را دارند و این اقتضای حکمت الهی برای هدایت بشر است. ممکن است شرایط ظهور پیامبری در جایی مساعدتر باشد. ولی این امر موجب اختصاصی دانستن دین به فرقه خاصی نمی‌باشد. پیروی از نظریه انحصار دینی، باعث شده که نظرات ضد و نقیضی درباره عقاید صابئین ابراز شده و جمعیت آنها به سرعت کاهش یابد. به طوری که هم اکنون، تنها ده هزار نفر از آنها در جنوب ایران و عراق زندگی می‌کنند.[6]
صابئین و تقدیس جُدَی[7]
صابئین معتقدند که سیارات هفتگانه عطارد، زهره، زحل، مریخ، سنبله، عقرب و میزان، تدبیر عالم را بر عهده داشته[8] و روشنایی افکار ساکنین و جلب خیر و دفع شرشان به دست آنهاست. در این میان، ستارة جدی چون ثابت بوده و دائماً به سوی ملک‌الانوار متوجه است، از موقعیت ویژه‌ای نزد صابئین برخوردار است. به طوری که تمام سنت‌ها و اعمال دینی خود را، در برابر این ستاره انجام می‌دهند. آنها مردگان خود را، روبروی این ستاره دفن می‌کنند به طوری که اگر از جا برخیزند، متوجه آن شوند.[9]
نقد و بررسی
هرچند صابئین خود را معتقد به خدای واحد ازلی می‌دانند،[10] ولی چنین اعتقادی باید به گونه‌ای باشد که هرگونه شائبه شرک را از بین ببرد و اینکه صابئین ستارگان هفتگانه را مدبّر این عالم دانسته و برایشان جلب نفع و دفع ضرر قائلند، یا شخصیت خاصی را برای ستارة جدّی در نظر می‌گیرند؛ همه حاکی از این است که هر چند، توحید ذاتی را پذیرفته‌اند ولی از حیث توحید افعالی و احیاناً توحید عبادی، مشکل دارند. چرا که قداست این ستارگان در نزد صابئین به حدی است که گفته شده، آنها هر ماه چهار خروس را به نام ستارگان قربانی و خون‌ آن خروس ها را در خاک پنهان و پر و استخوانشان را می‌سوزانند.[11]
صابئین و تنوع کتابهای مقدس
صابئین کتابهای مقدس زیادی دارند که مهمترین آنها عبارتند از:
1 . کتاب کنزاربّا، دربارة آغاز پیدایش و دگرگونیهایی که برای بشر رخ داده و صفات خالق و... می‌باشد.
2 . کتاب دراشه اِدیهیا، یعنی تعالیم یحیی، پیرامون زندگی یحیی و تعالیم او.
3 . کتاب قلستا، یعنی کتاب عقد ازدواج، دربارة احکام و مراسم ازدواج و ...
4 . کتاب سدره ادنشماثا، یعنی کتاب تعمید، دربارة آداب تلقین میت و امور مربوط به مرگ و معاد.
5 . کتاب دیونان (دیوان)، شامل دستورات مذهبی و آداب و سنن.
6 . کتاب اسفرملواشی، کتابی که علمای صابئه توسط آن پیشگویی کرده و مسائل مربوط به فلک و ستارگان را درمی‌یابند و...
7 . کتاب اِنیانی، دعاهایی که در نماز روزانه خوانده می‌شود و احکام اموات.
8 . کتاب قماها ذهیقل زیوا، کتاب ادعیه و اوراد مذهبی.
9 . تفسیر پغره، دربارة علم تشریح جسم انسان و ترکیب آن.
10 . کتابهای دیگر.[12]
صابئین قدمت این کتابها را به آدم(ع) می‌رسانند. که پس از وی به نوح و سام و رام و ابراهیم و یحیی رسیده است. هر چند خود معتقدند که بیشتر این کتابها در طول زمان به واسطه حوادث مختلف از بین رفته و دوباره نوشته شده است.
نقد و بررسی
مهمترین منبع شناخت هر دین، کتاب آن دین است. در این میان، ویژگی‌ مهم کتاب هر دین، آسمانی بودن آن است. به این معنا که تغییر و تحریفی در آن راه نیافته باشد، تا پیروانش اطمینان پیدا کنند که از دستورات دین خدا تبعیت می‌کنند. حال با توجه به اینکه صابئین قدمت دین خود را به آدم می‌رسانند، و خود معترف هستند که بیشتر این کتابها در طول زمان و بر اثر حوادث مختلف از بین رفته و دوباره نوشته شده، چگونه می‌توان آنها را مطابق اصل دانست. شاید وجود همین تغییر و تحولات گسترده باشد که صابئین را وادار نموده که از آگاهی دیگران نسبت به کتب خود ممانعت بعمل آورند، و مطلع نمودن دیگران بر کتابهای آسمانی خود را حرام بدانند. وجود همین مانع سبب شده که دیگران به سختی بتوانند نسبت به کتابهای آنها دسترسی پیدا کنند.[13]
صابئین و تقدیس علماء
صابئین برای علمای خود، شأن و مقام ویژه‌ای قائلند. به طوری که در تمام امور آنها از ولادت تا مرگ سیطره دارند. آنها علمای خود را واسطه‌ای می‌دانند که با ساکنین آسمانی در ارتباط می‌باشند. علمای صابئه دارای پنج مقام مشخص می‌باشند که عبارتند از: 1 . حلالی 2 . ترمیدة 3 . کنزبرا 4 . ریش امه، 5 . ربّانی.[14]
نقد و بررسی
هر دین آسمانی، دارای روحانیتی است که نسبت به امور آن دین از آگاهی برخوردار می‌باشد. بیان احکام دین و اجرای قوانین و حدود الهی از جمله وظایف روحانیت است. این موقعیت ویژه ایجاب می‌نماید که مردم برای آنها احترام خاصی قائل باشند. ولی نباید پنداشت که روحانیت واسطه میان انسان و خدا هستند. و شرط پذیرش اعمال این باشد که از طریق چنین رابطه‌هایی به درگاه خداوند تقرب جست.
صابئین و تقدیس آب جاری
آب جاری در نزد صابئین از قداست خاصی برخوردار است. و آن به خاطر غسل‌های مفصل و تعمیدهای طولانی است که بایددر زمستان و تابستان انجام دهند.[15] به همین دلیل صابئین معمولاً در کنار رودها زندگی می‌کنند..
نقد و بررسی
نظافت و پاکی جهت طهارت و عبادت در هر دین آسمانی مورد توجه است. ولی از آنجا که دین برای سعادت و آسایش انسان آمده است؛ تأکید بیش از اندازه بر شست‌و‌شو و غسل و تعمیدهای طولانی، سلامت روحی و جسمی انسان را به خطر انداخته و دیگر اینکه موجب محدودیت زندگی در منطقه خاصی می‌شود. غیر طبیعی بودن این دستور دین صابئی موجب شده که اخیراً علمای آنها غسل کردن در حمام را از طریق شیر آب، برایشان جائز بدانند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 . المیزان، علامه محمدحسین طباطبائی، ج 1، ذیل آیه شصت و دوم بقره.
2 . ملل و نحل، شهرستانی، ج 2، بخش صابئه.
3 . تاریخ ادیان و مذاهب جهان، عبدالله مبلغی آبادانی.
4. تحقیقی درباره صابئان، داود الهامی.


[1] . ر.ک: قرآن، بقره/62 ؛ مائده/69؛ حج/16.
[2] . ر.ک: الحسنی، سید عبدالرزاق، الصابئون فی حاضرهم و ماضیهم، بغداد، منشورات المکتب العربی لتوزیع المطبوعات، 403 ه، ص 36 ‌31.
[3] . ر.ک: الموسوعة المیسرة فی الادیان و المذاهب المعاصره، ریاض، الندوة العالمیة للشباب الاسلامی، 1409 ه، ص 317.
[4] . ر.ک: الصابئه، غضبان رومی عکله الناشی، بغداد، مطبعة الامة، 1983 ه، ص 16.
[5] . الحسنی، سیدعبدالرزاق، الصابئون فی حاضرهم و ماضیهم، ص 69.
[6] . الموسوعة المیسرة فی الادیان و المذاهب المعاصره، ، ص 326
[7] . ستاره‌ای است در دب اصغر نزدیک ستارة قطبی که چون به چشم بی‌حرکت و ثابت می‌نماید برای یافتن قبله از آن استفاده می‌شود. ر.ک: دکتر قریب، محمد، واژه‌نامه نوین، انتشارات بنیاد، چهارم، 67، ص 328،.
[8] . الثعالبی، عبدالعزیز، محاضرات فی تاریخ المذاهب و الادیان، دارالغرب الاسلامی، بیروت، 1985، ص 24.
[9] . ر.ک: الحسنی، سید عبدالرزاق، الصابئون فی حاضرهم و ماضیهم، ص 67. و نیز الموسوعة المسیرة فی الادیان و المذاهب المعاصر، ص 323.
[10] . ر.ک: الموسوعة المیسرة فی الادیان و المذاهب المعاصره، ص 319.
[11] . ر.ک: العلوی، ابوالمعالی محمد الحسینی، بیان‌الادیان،‌ ص 36، انتشارات روزبه، اول، 76.
[12] . ر.ک: الصابئون فی حاضرهم و ماضیهم، ص 92 83 و نیز الصابئه، غضبان رومی عکله الناشی، ص 119 114 و نیز الموسوعة المسیرة فی الادیان و المذاهب المعاصره، ص 318 317.
[13] . الصابئون فی حاضرهم و ماضیهم.
[14] . جهت توضیح این مقامات پنجگانه و وظایف هر یک ر.ک:‌ الحسنی، سیدعبدالرزاق، الصابئون فی حاضرهم و ماضیهم، سید عبدالرزاق الحسنی، ص 103 95.
[15] . ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب اسلامیه، بیست و پنجم، 1369، ج 1، ص 289.
( اندیشه قم )