در این باره بدیهی است، کیفیت مهم تر از کمیت است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند: (رَکْعَتَانِ خَفِیفَتَانِ فِی تَفَکُّرٍ خَیرٌ مِنْ قِیامِ لَیلَةٍ)1؛ (دو رکعت نماز سبک، در صورتی که همراه با تفکّر و اندیشه باشد، بهتر از عبادت سراسر یک شب است).
نماز گفتگوی میان مخلوق با خالق هستی می باشد لذا در نماز باید به فکر آن باشیم و بدانیم در نماز با خداوند خود چه می گوییم؛ از همین رو در نماز باید در معانی آنچه می گوییم تدبّر نموده و با توجّه و اندیشه خداوند متعال را به (الرحمن الرحیم)، (مالک یوم الدین) وصف نماییم و با تمام وجود بگوییم (ایاک نعبد و ایاک نستعین).
امام صادق علیه السلام در ارزش و جایگاه این امر فرموده اند: (مَنْ صَلَّی رَکْعَتَینِ یعْلَمُ مَا یقُولُ فِیهِمَا انْصَرَفَ وَ لَیسَ بَینَهُ وَ بَینَ اللَّهِ ذَنْبٌ)2؛ (کسی که آگاهانه و با توجّه به مفاهیم دو رکعت نماز بخواند، در حالی نمازش را به پایان می برد که میان او و خدایش هیچ گناهی نمانده است).
امام خمینی (قدس سره) مهم ترین عامل عدم حضور در نماز را غفلت از عظمت پروردگار دانسته و گفته اند: (اگر انسان به مناجات با حق تعالی به اندازه گفتگو با یک مخلوق عادی اهمیت دهد، هرگز این قدر فراموشی و سهو و غفلت نمی کند؛ خداوندی که آدمی را به وسیله انبیا و اولیا و قرآن کریم، به مناجات با خود دعوت فرموده و درهای مکالمه با خود را به روی او گشوده است، با این وصف ما به قدر صحبت با یک بنده ضعیف، ادب حضور او را نگاه نمی داریم)3.
بی شک هنگام صحبت کردن با فردی بزرگوار و دارای مقامات عالی، اگر انسان نسبت به او شناخت نداشته باشد، نه تنها از هم صحبتی با او لذّت نمی برد، بلکه ادب حضور و همکلامی با او را نیز رعایت نمی کند. از حضرت رسول ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله روایت است که (عبادت کن خدای تعالی را چنان چه گویا او را می بینی، و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند)4.
یکی از یاران امام صادق علیه السلام نقل می کند به ایشان عرض کردم: امام سجاد علیه السلام را دیدم هنگامی که به نماز ایستاد، رنگ چهره اش دگرگون شد. امام صادق علیه السلام به من فرمود: (به خدا قسم، علی بن الحسین علیه السلام کسی را که برای او نماز می کرد، می شناخت)5.
دلی که در بیشتر وقت ها از یاد خدا غافل است، نمی تواند در نماز به یاد خدا باشد، پس باید همواره دل را از هر چه جز خدا، خالی داشت و یاد خدا را تنها حاکمِ بر قلب و روان خود نماییم و از هر چه جز خواست او رو بگردانیم تا از نمازی ملکوتی و روحانی در فضایی پر از اخلاص و بندگی خداوند بهره مند شویم.
در این باره روایات بسیار وارد شده است، از آن جمله: امام صادق علیه السلام فرمود: (وقتی حضرت علی علیه السلام برای اقامه نماز می ایستاد، و قبل از تکبیر می فرمود: (وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذِی فَطَرَ السّموات و الأرض)6 رنگ صورت مبارکش دگرگون می شد، به حدّی که در چهره اش نمایان می گردید)7.
جهت حضور قلب به چند راهکار مهم اشاره می شود:
توکّل به خدا
دغدغه ها و گرفتاری های زندگی اعم از مشکلات معیشتی، تحصیل، خانواده و... یکی از عوامل مهم حواسپرتی و عدم حضور قلب در نماز می باشد. توکّل به خدا و یادآوری قدرت الهی می تواند بسیاری از این نگرانی ها را دور کند.
در روایتی آمده که امام صادق علیه السلام فرمود: (هنگامی که بنده به نماز بایستد، و نمازش را سبک ادا کند، خداوند- تبارک و تعالی- (به فرشتگان) می فرماید: آیا به بنده من نمی نگرید، گویا خیال می کند که برآورده شدن حوایجش به دست غیر من است، آیا نمی داند که برآورده شدن خواسته هایش به دست من است؟).8
مکان مناسب
نمازگزار باید مکان خلوت و بی سر و صدا، بی منظره و ساده ای را انتخاب کند.
حضرت علی علیه السلام اتاق ساده ای را مخصوص نماز خود قرار داده بودند. امام صادق علیه السلام در این خصوص فرموده اند: (کَانَ لِعَلِی علیه السلام بَیتٌ لَیسَ فِیهِ شَی ءٌ إِلاَّ فِرَاشٌ وَ سَیفٌ وَ مُصْحَفٌ وَ کَانَ یصَلِّی فِیهِ أَوْ قَالَ کَانَ یقِیلُ فِیه)9؛ (علی علیه السلام در خانه خود اتاقی داشت که در آن، غیر از فرش و شمشیر و قرآن چیز دیگری نبود و او در آن اتاق نماز می خواند).
حضور در نماز جماعت
علاوه بر ویژگی های برجسته نماز جماعت که به آن توصیه های فراوان شده یکی از خصوصیات آن ایجاد حضور قلب برای نمازگزاران می باشد چراکه در نماز جماعت اموری همچون مراقبت از تعداد رکعات نماز به دیگران محوّل شده و دل یکسره متوجّه معبود می 10.
انجام مقدّمات نماز
توجّه به مقدّمات نماز مانند مسواک، تخلیه دستگاه گوارش، وضوی با معنویت، انجام مستحبّاتی چون اذان، اقامه و...از عوامل مهم در تمرکز نماز است. در کتاب های حدیث آمده است: شخصی از پیامبر صلی الله علیه و آله درخواست کرد که راهی به او بنمایاند تا حضور قلب بیشتری در نماز پیدا کند. حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوی شاداب و با آداب، خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
رعایت مستحبّات نماز
مانند نگاه کردن به محل سجده در حال قیام، بین دو قدم در حال رکوع و دامن یا روی دو پا در حال تشهّد و سلام، بازی نکردن با اعضای بدن و هر چیز دیگری در نماز.
امام باقر علیه السلام در این خصوص می فرماید: (در نماز با دست و سر و ریش خویش بازی مکن، و در نماز با خودت صحبت نکن و خمیازه نکش...).11
و بالاخره رعایت تمام آداب مستحبّی که به آنها در توضیح المسائل مراجع عظام اشاره شده است همگی می تواند مانع از حواسپرتی انسان در نماز گردد.
کنترل خیال
آدمی دارای نیرویی است که دائماً ذهن و خیالش را به کار می گیرد. اگر ذهن انسان در مورد موضوعات کلّی، به صورت منظّم و مرتّب فعالیت کند و از یک مقدمه، نتیجه ای بگیرد، در این صورت تفکّر و تعقّل حاصل شده است، ولی اگر ذهن انسان بدون هیچ مقدّمه و نظمی در موضوعات جزئی، از چیزی به چیزی و از جایی به جایی پرواز کند و هیچ رابطه منطقی بین موضوعاتی که در ذهن آمده ایجاد نکند، تخیّل صورت گرفته است.
یکی از روش های کنترل قوه خیال در نماز (تصمیم بر مخالفت است)؛ یعنی تصمیم بگیرد که خیال خود را متمرکز در نماز و یا معانی نماز نماید و هر وقت کنترل آن از اراده انسان خارج شد دوباره برگرداند.
حضرت امام خمینی(قدّس سره) می فرماید: (طریقه عمده رام نمودن آن (عمل نمودن به خلاف است) و آن، چنان است که انسان در وقت نماز خود را مهیّا کند که حفظ خیال در نماز کند و آن را حبس در عمل نماید و به مجرّد این که بخواهد از چنگ انسان فرار کند آن را استرجاع نماید (برگرداند) و در هر یک از حرکات و سکنات و اذکار و اعمال نماز ملتفت حال آن (قوّه خیال) باشد و از حال آن تفتیش نماید (جستجو کند) و نگذارد سر خود باشد و این در اوّل امر، کاری صعب (مشکل) به نظر می آید، ولی پس از مدّتی عمل و دقّت و علاج، حتماً رام می شود و ارتیاض پیدا می کند (ورزیده می شود))12.
یکی از مواردی که می تواند به حضور قلب بیشتر در نماز کمک کند و در روایت ها نیز به آن اشاره شده، در نظر داشتن این نکته است که احتمال دارد این نماز، آخرین نمازی باشد که می خوانیم.
در روایتی نقل است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به یکی از یاران خود فرمود: (فَلْیصَلِّ صَلاَةَ مُوَدِّعٍ)13؛ (به هنگام نماز، به گونه ای نماز بخوان که گویا این آخرین نمازی است که می خوانی و نماز خداحافظی توست).
همچنین سفارش شده که (دعای توجّه) هنگام شروع نماز خوانده شود. از امام علی علیه السلام روایت شده هر کس این دعا را قبل از شروع نماز بخواند با (محمّد و آل محمّد) خواهد بود: (اللهم إنی أتوجّه إلیک بمحمد و آل محمد، و أقدمهم بین یدی صلاتی، و أتقرب بهم إلیک، فاجعلنی بهم وجیهاً فی الدنیا والآخرة، ومن المقربین، مَنَنْتَ علیَّ بمعرفتهم، فاختم لی بطاعتهم ومعرفتهم وولایتهم فإنها السعادة، فاختم لی بها، فإنک علی کل شئ قدیر)14؛ (خدایا من متوجّه می شوم به سوی تو به محمد و آل محمد و آنها را مقدّم می دارم در مقابل نمازم و تقرّب می جویم به آنان به سوی تو پس قرار بده مرا به سبب ایشان صاحب جاه و مقام در دنیا و آخرت و از مقرّبانی که منّت گذاشته ای بر آنان به معرفت ایشان و عاقبت مرا ختم کن به اطاعت، معرفت و ولایت ایشان که این همان سعادت [در دنیا و آخرت] است تو بر هر چیز توانایی).
هم چنین سفارش شده که هنگام شروع نماز، برای داشتن حضور قلب، به یکی از معصومین علیهم السلام توسّل کنید و تمرین کنید که قبل از ادای کلمات نماز معنای آن را در ذهن بیاورید و از روی عادت تکرار نکنید.
پی نوشت:
1. وسائل الشیعة، ج 5، ص 478.
2. الکافی، ج 3، ص 266.
3. امام خمینی ره، سرالصلاة، مؤسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378ش، ششم، ج2، ص24.
4. امام خمینی ره، آداب الصلاة، مؤسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378ش، هفتم، ص 37.
5. بحارالأنوار، ج46، ص 66.
6. (روی و تمام وجود خویش را به سوی خداوندی نمودم که آسمان ها و زمین را پدید آورد).
7. فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 101.
8. الکافی، ج3، ص269 ؛ ادب حضور ترجمه: فلاح السائل و نجاح المسائل، ص 284.
9. وسائل الشیعة، ج 5، ص 296.
10. امام خمینی ره، سرالصلاة، مؤسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378ش، ششم، ج2، ص32.
11. الکافی، ج 3، ص299.
12. امام خمینی ره، آداب الصلاة، مؤسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378ش، هفتم، ص 44.
13. بحارالأنوار، ج10، ص 107.
14. الکافی، ج 2، ص 544.
منبع: www.porseman.org
