تعلیم و تربیت
تعلیم و تعلم ممکن است در موارد ذیل استفاده شده باشد: • تعلیم و تعلم در اسلام• تعلیم• موضوع تعلیم و تربیت• رویکرد‌های تعلیم و تربیت
منشأ دستورات اخلاقی چیست؟
یکی از بحث های مهم، شناخت منشأ و معیار اخلاق خوب و بد است. چه چیزی باعث می شود که بعضی از صفات را فضیلت و ارزش و بعضی را رذیلت و ضد ارزش بدانیم؟ آیا خداوند متعال آنها را مشخص فرموده و دستورات دینی منشأ شناخت گردیده است، و یا باطن انسان یا عاطفه و نوع دوستی انسان، یا عقل به کمک تجربه، یا تحولات و شرایط اقتصادی و یا آن را ناشی از آتیه نگری (راسل فیلسوف انگلیسی) و یا وجدان اخلاقیِ انسان را موجب و منشأ می دانند.[1] آنچه موافق با قرآن، روایات و نظریه ی دانشمندان اسلامی و بعضی مکاتب دیگر است، همان وجدان اخلاقی است که منشأ شناخت صفات خیریه و زیبا و صفات رذیله و زشت می باشد. عقل عملی و عقل نظری فلاسفه ی اسلامی، عقل بشر را دارای دو نوع درک می دانند؛ و به عبارت دیگر، مدرکات عقل دو نوع است: یکی حقایق موجود در جهان که وجود دارد و مربوط به عمل خارجی نیست، و به آن عقلِ نظری گویند و دیگری ملکات و افعال خارجی، یعنی زیبایی ها که باید انجام و زشتی ها که باید ترک شود، که به آن، عقل عملی گویند که همان وجدان اخلاقی است. حسن و قبح ذاتی دانشمندان علم کلام (مبدا و معاد) و علم اصول عقیده دارند که بعضی کارها و اوصاف، ذاتاً و با صرف نظر از دستورات دینی، زیبا و پسندیده اند، مثل عدالت، امانت، راستی، درستی، دیگردوستی و احسان به غیر...، و بعضی افعال و صفات نیز ذاتاً قبیح و ناپسندند، مانند، دروغ، خیانت، ظلم و بهتان.... و قایل اند همان گونه که در موجودات عالم خارج و دیدنی ها، زیبا و زشت وجود دارد، زیبا مثل درختان سرسبز، صورت زیبا، نهر جاری، گل و ترنم بلبل، و قیافه ی آهو و طاوس؛ ثلاثة یذهبن عن قلب الحزن *** المآء و الخضراء و الوجه الحسن زشت، مانند میمون، عنتر، جغد، ساختمان مخروبه و...؛ هم چنین در صفات و افعالی که به چشم دیده نمی شود نیز مناظر زشت و زیبا وجود دارد و در قسم اول چشم انسان وسیله ی دیدن مناظر زیبا و زشت ظاهری و در قسم دوم، وجدان اخلاقی وسیله و آینه ی دیدن زشتی ها و زیبایی های معنوی است. آنچه به نظر وجدان اخلاقی زیباست، حسن است و ارزش دارد و آنچه به نظر او زشت باشد، قبیح و ضد ارزش است، و این معنای حسن و قبح ذاتی اشیاست.[2] وجدان اخلاقی در آیات و روایات در بعضی از آیات قرآن و روایات به وجدان اخلاقی توجّه شده است؛ از جمله: (وَ نَفْس وَ ما سَوّیها l فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)؛[3] قسم به نفس انسان و آفریدگار او که خیر و شر او را به او آموخت و الهام کرد. از این آیه استفاده می شود که اگر بشر به جهات ملکوتی خود توجه کند، خیر و شر کارها را با چشم بصیرت و وجدان اخلاقی درک خواهد کرد. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: بعثت لِاُتمّم مکارم الاخلاق؛[4] یعنی من به رسالت برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را به اتمام رسانم. پس در نهاد بشر، ریشه ی فضایل اخلاقی، بالقوّه موجود است، که احتیاج به تذکر و تنبیه دارد. رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) جهت شکوفایی و کامل نمودن و به فعلیت رساندن آنها مبعوث گردیده است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: (فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ... وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ)؛[5] خدای متعال پیامبران را در بین افراد بشر برانگیخت، و پی در پی آنان را فرستاد (به چند غرض که یکی از آنها) تا عقل های پنهان شده ی انسان ها را بیرون آورده و به کار اندازند. گویا عقل انسان در لابلای کفر و ضلالت و شهوت و غضب دفن شده است و پیغمبران آمده اند تا آن را از پشت این ابرهای تیره بیرون آورده و به کار گیرند. پی نوشتها: [1]. برای مطالعه ی بیشتر ر.ک: مرتضی مطهری، فلسفه ی اخلاق؛ نقدی بر مارکسیسم؛ تعلیم و تربیت. [2]. جهت تفصیل این بحث ر.ک: کتب کلامی و یا اصولی. [3]. سوره ی شمس، آیه ی 7. [4]. سفینة البحار، ج 2، ص 676. [5]. نهج البلاغه، خطبه ی اول. منبع: سید محمد علی جزایری (آل غفور)،دروس اخلاق اسلامی، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
یکی از بحث های مهم، شناخت منشأ و معیار اخلاق خوب و بد است. چه چیزی باعث می شود که بعضی از صفات را فضیلت و ارزش و بعضی را رذیلت و ضد ارزش بدانیم؟ آیا خداوند متعال آنها را مشخص فرموده و دستورات دینی منشأ شناخت گردیده است، و یا باطن انسان یا عاطفه و نوع دوستی انسان، یا عقل به کمک تجربه، یا تحولات و شرایط اقتصادی و یا آن را ناشی از آتیه نگری (راسل فیلسوف انگلیسی) و یا وجدان اخلاقیِ انسان را موجب و منشأ می دانند.[1] آنچه موافق با قرآن، روایات و نظریه ی دانشمندان اسلامی و بعضی مکاتب دیگر است، همان وجدان اخلاقی است که منشأ شناخت صفات خیریه و زیبا و صفات رذیله و زشت می باشد. عقل عملی و عقل نظری فلاسفه ی اسلامی، عقل بشر را دارای دو نوع درک می دانند؛ و به عبارت دیگر، مدرکات عقل دو نوع است: یکی حقایق موجود در جهان که وجود دارد و مربوط به عمل خارجی نیست، و به آن عقلِ نظری گویند و دیگری ملکات و افعال خارجی، یعنی زیبایی ها که باید انجام و زشتی ها که باید ترک شود، که به آن، عقل عملی گویند که همان وجدان اخلاقی است. حسن و قبح ذاتی دانشمندان علم کلام (مبدا و معاد) و علم اصول عقیده دارند که بعضی کارها و اوصاف، ذاتاً و با صرف نظر از دستورات دینی، زیبا و پسندیده اند، مثل عدالت، امانت، راستی، درستی، دیگردوستی و احسان به غیر...، و بعضی افعال و صفات نیز ذاتاً قبیح و ناپسندند، مانند، دروغ، خیانت، ظلم و بهتان.... و قایل اند همان گونه که در موجودات عالم خارج و دیدنی ها، زیبا و زشت وجود دارد، زیبا مثل درختان سرسبز، صورت زیبا، نهر جاری، گل و ترنم بلبل، و قیافه ی آهو و طاوس؛ ثلاثة یذهبن عن قلب الحزن *** المآء و الخضراء و الوجه الحسن زشت، مانند میمون، عنتر، جغد، ساختمان مخروبه و...؛ هم چنین در صفات و افعالی که به چشم دیده نمی شود نیز مناظر زشت و زیبا وجود دارد و در قسم اول چشم انسان وسیله ی دیدن مناظر زیبا و زشت ظاهری و در قسم دوم، وجدان اخلاقی وسیله و آینه ی دیدن زشتی ها و زیبایی های معنوی است. آنچه به نظر وجدان اخلاقی زیباست، حسن است و ارزش دارد و آنچه به نظر او زشت باشد، قبیح و ضد ارزش است، و این معنای حسن و قبح ذاتی اشیاست.[2] وجدان اخلاقی در آیات و روایات در بعضی از آیات قرآن و روایات به وجدان اخلاقی توجّه شده است؛ از جمله: (وَ نَفْس وَ ما سَوّیها l فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)؛[3] قسم به نفس انسان و آفریدگار او که خیر و شر او را به او آموخت و الهام کرد. از این آیه استفاده می شود که اگر بشر به جهات ملکوتی خود توجه کند، خیر و شر کارها را با چشم بصیرت و وجدان اخلاقی درک خواهد کرد. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: بعثت لِاُتمّم مکارم الاخلاق؛[4] یعنی من به رسالت برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را به اتمام رسانم. پس در نهاد بشر، ریشه ی فضایل اخلاقی، بالقوّه موجود است، که احتیاج به تذکر و تنبیه دارد. رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) جهت شکوفایی و کامل نمودن و به فعلیت رساندن آنها مبعوث گردیده است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: (فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ... وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ)؛[5] خدای متعال پیامبران را در بین افراد بشر برانگیخت، و پی در پی آنان را فرستاد (به چند غرض که یکی از آنها) تا عقل های پنهان شده ی انسان ها را بیرون آورده و به کار اندازند. گویا عقل انسان در لابلای کفر و ضلالت و شهوت و غضب دفن شده است و پیغمبران آمده اند تا آن را از پشت این ابرهای تیره بیرون آورده و به کار گیرند. پی نوشتها: [1]. برای مطالعه ی بیشتر ر.ک: مرتضی مطهری، فلسفه ی اخلاق؛ نقدی بر مارکسیسم؛ تعلیم و تربیت. [2]. جهت تفصیل این بحث ر.ک: کتب کلامی و یا اصولی. [3]. سوره ی شمس، آیه ی 7. [4]. سفینة البحار، ج 2، ص 676. [5]. نهج البلاغه، خطبه ی اول. منبع: سید محمد علی جزایری (آل غفور)،دروس اخلاق اسلامی، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
عنوان سوال:
منشأ دستورات اخلاقی چیست؟
پاسخ:
یکی از بحث های مهم، شناخت منشأ و معیار اخلاق خوب و بد است. چه چیزی باعث می شود که بعضی از صفات را فضیلت و ارزش و بعضی را رذیلت و ضد ارزش بدانیم؟ آیا خداوند متعال آنها را مشخص فرموده و دستورات دینی منشأ شناخت گردیده است، و یا باطن انسان یا عاطفه و نوع دوستی انسان، یا عقل به کمک تجربه، یا تحولات و شرایط اقتصادی و یا آن را ناشی از آتیه نگری (راسل فیلسوف انگلیسی) و یا وجدان اخلاقیِ انسان را موجب و منشأ می دانند.[1] آنچه موافق با قرآن، روایات و نظریه ی دانشمندان اسلامی و بعضی مکاتب دیگر است، همان وجدان اخلاقی است که منشأ شناخت صفات خیریه و زیبا و صفات رذیله و زشت می باشد.
عقل عملی و عقل نظری
فلاسفه ی اسلامی، عقل بشر را دارای دو نوع درک می دانند؛ و به عبارت دیگر، مدرکات عقل دو نوع است: یکی حقایق موجود در جهان که وجود دارد و مربوط به عمل خارجی نیست، و به آن عقلِ نظری گویند و دیگری ملکات و افعال خارجی، یعنی زیبایی ها که باید انجام و زشتی ها که باید ترک شود، که به آن، عقل عملی گویند که همان وجدان اخلاقی است.
حسن و قبح ذاتی
دانشمندان علم کلام (مبدا و معاد) و علم اصول عقیده دارند که بعضی کارها و اوصاف، ذاتاً و با صرف نظر از دستورات دینی، زیبا و پسندیده اند، مثل عدالت، امانت، راستی، درستی، دیگردوستی و احسان به غیر...، و بعضی افعال و صفات نیز ذاتاً قبیح و ناپسندند، مانند، دروغ، خیانت، ظلم و بهتان.... و قایل اند همان گونه که در موجودات عالم خارج و دیدنی ها، زیبا و زشت وجود دارد، زیبا مثل درختان سرسبز، صورت زیبا، نهر جاری، گل و ترنم بلبل، و قیافه ی آهو و طاوس؛
ثلاثة یذهبن عن قلب الحزن *** المآء و الخضراء و الوجه الحسن زشت، مانند میمون، عنتر، جغد، ساختمان مخروبه و...؛ هم چنین در صفات و افعالی که به چشم دیده نمی شود نیز مناظر زشت و زیبا وجود دارد و در قسم اول چشم انسان وسیله ی دیدن مناظر زیبا و زشت ظاهری و در قسم دوم، وجدان اخلاقی وسیله و آینه ی دیدن زشتی ها و زیبایی های معنوی است. آنچه به نظر وجدان اخلاقی زیباست، حسن است و ارزش دارد و آنچه به نظر او زشت باشد، قبیح و ضد ارزش است، و این معنای حسن و قبح ذاتی اشیاست.[2]
وجدان اخلاقی در آیات و روایات
در بعضی از آیات قرآن و روایات به وجدان اخلاقی توجّه شده است؛ از جمله:
(وَ نَفْس وَ ما سَوّیها l فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)؛[3] قسم به نفس انسان و آفریدگار او که خیر و شر او را به او آموخت و الهام کرد.
از این آیه استفاده می شود که اگر بشر به جهات ملکوتی خود توجه کند، خیر و شر کارها را با چشم بصیرت و وجدان اخلاقی درک خواهد کرد.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
بعثت لِاُتمّم مکارم الاخلاق؛[4] یعنی من به رسالت برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را به اتمام رسانم.
پس در نهاد بشر، ریشه ی فضایل اخلاقی، بالقوّه موجود است، که احتیاج به تذکر و تنبیه دارد. رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) جهت شکوفایی و کامل نمودن و به فعلیت رساندن آنها مبعوث گردیده است.
امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:
(فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ... وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُولِ)؛[5] خدای متعال پیامبران را در بین افراد بشر برانگیخت، و پی در پی آنان را فرستاد (به چند غرض که یکی از آنها) تا عقل های پنهان شده ی انسان ها را بیرون آورده و به کار اندازند.
گویا عقل انسان در لابلای کفر و ضلالت و شهوت و غضب دفن شده است و پیغمبران آمده اند تا آن را از پشت این ابرهای تیره بیرون آورده و به کار گیرند.
پی نوشتها:
[1]. برای مطالعه ی بیشتر ر.ک: مرتضی مطهری، فلسفه ی اخلاق؛ نقدی بر مارکسیسم؛ تعلیم و تربیت.
[2]. جهت تفصیل این بحث ر.ک: کتب کلامی و یا اصولی.
[3]. سوره ی شمس، آیه ی 7.
[4]. سفینة البحار، ج 2، ص 676.
[5]. نهج البلاغه، خطبه ی اول.
منبع: سید محمد علی جزایری (آل غفور)،دروس اخلاق اسلامی، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
- [سایر] منشأ اخلاق چیست و چگونه میتوان صفات اخلاقی را در خود ایجاد کرد؟
- [سایر] اولین منشأ دین کجاست؟
- [سایر] منشأ عطسه کجاست؟
- [سایر] منشأ غفلت چیست؟
- [آیت الله بهجت] اگر مکلف طبق موازین شرعی اعلم بودن مجتهدی را احراز نمود و به دستورات او عمل کرد ولی نظرات او مطابق واقع و دستورات واقعی شارع نبود؛
- [سایر] می خواستم بدانم اینکه می‌گویند : ازدواج فامیلی ممکن است مشکلات جسمی و روحی ایجاد کند ، منشأ دینی و روایی هم دارد یا فقط منشأ پزشکی دارد ؟
- [سایر] وظیفه و مسئولیت کسانی که دستورات خدا را میدانند، چیست؟
- [سایر] وظیفه و مسئولیت کسانی که دستورات خدا را میدانند، چیست؟
- [سایر] آیا اطاعت از همه دستورات پیامبران، صحیح است؟
- [سایر] آیا دینی وجود دارد که منشأ و مصدرش الهی نباشد؟
- [آیت الله وحید خراسانی] چیز نجسی که معلوم نیست استحاله شده یا نه در صورتی که منشا شک این باشد که ایا موضوع نجس باقی است یا نه نجس است
- [آیت الله مکارم شیرازی] پسر بزرگتر هنگام قضای نماز و روزه پدر و مادر باید به تکلیف خود عمل کند، یعنی دستورات نماز و روزه را مطابق حکم مرجع تقلید خود به جا آورد.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . عمل به برنامه هایی که برخلاف شعائر و دستورات و احکام شرع مقدس اسلام باشد حرام است و بر هر مسلمانی خودداری و جلوگیری از عمل به آن، واجب است.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . مسلمانان باید در تجارت و معامله و کلیه مناسبات و روابط فیمابین خود و بیگانه، دستورات اسلام را از هر جهت، رعایت کنند و از غش و کم فروشی و خیانت و اجحاف، خودداری نمایند.
- [آیت الله مکارم شیرازی] لازم نیست آنچه را علمای تجوید برای بهتر خوانی قرآن ذکر کرده اند رعایت کند، بلکه لازم است طوری بخواند که بگویند عربی صحیح است هرچند رعایت دستورات تجوید بهتر است.
- [آیت الله مکارم شیرازی] کسی که حیوان را ذبح می کند می تواند مرد باشد یا زن یا بچه نابالغی که دستورات ذبح را می داند، ولی بهتر است تا دسترسی به مرد باشد زنان و کودکان را معاف دارند.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر موقع غسل شک کند چیزی که مانع از رسیدن آب باشد در بدن او هست یا نه، چنانچه شکش منشأ عقلایی داشته باشد، باید وارسی کند تا مطمئن شود که مانعی نیست.
- [امام خمینی] اگر موقع غسل شک کند، چیزی که مانع از رسیدن آب باشد، در بدن او هست یا نه، چنانچه شکش منشا عقلایی داشته باشد، باید وارسی کند تا مطمئن شود که مانعی نیست.
- [آیت الله اردبیلی] اگر هنگام غسل شک کند چیزی که مانع از رسیدن آب است در بدن او هست یا نه، چنانچه شک او منشأ عقلایی داشته باشد، باید بررسی کند تا مطمئن شود که مانعی نیست.
- [آیت الله سیستانی] اگر کسی چند وصی برای خود معین کند، چنانچه اجازه داده باشد که هرکدام به تنهائی به وصیّت عمل کنند، لازم نیست در انجام وصیّت از یکدیگر اجازه بگیرند، و اگر اجازه نداده باشد، چه گفته باشد که همه با هم به وصیّت عمل کنند، یا نگفته باشد، باید با نظر یکدیگر به وصیّت عمل نمایند، و اگر حاضر نشوند که با یکدیگر به وصیّت عمل کنند، چنانچه منشأ آن وجود مانع شرعی برای هرکدام از موافقت با دیگری نباشد، حاکم شرع آنها را مجبور می‌کند، و اگر اطاعت نکنند، یا منشأ اختلاف وجود مانع شرعی برای هرکدام باشد، بجای یکی از آنان شخص دیگری را معین مینماید.