این سؤال از چند جهت مورد بحث قرار می دهیم .
1 معنای لغوی و شرعی توبه. 2 شرایط قبولی توبه. 3 آثار شکستن توبه.
به معنای لغوی توبه یعنی رجوع و بازگشت و از معنای شرعی یعنی دوری و ترک گناه از آن جهت که زشت است و پشیمانی از آنچه مرتکب شده است و تصمیم راسخ بر اجتناب از سرکشی و جبران گذشته.[1]و امّا شرایط قبولی توبه چند چیز است الف پشیمانی از آنچه کرده است و احساس خسران نسبت به گذشتة خود: یعنی اینکه در انسان یک انقلاب درونی نسبت به گذشته ایجاد شود و یک قیام و توجه در انسان بوجود آید و یک جرقّه‌ای در دل او بزند و متوجه باشد که از کجا آمده و برای چه آمده و کجا خواهد رفت. ب تصمیم جدی و اساسی بر ترک گناه و عدم بازگشت به آن: وقتی انسان از گذشتة خود پشیمان شد باید اراده و عزم قوی بر ترک گناه داشته باشد و بین خود و خدای خود پیمان ببندد که دیگر سراغ گناه و معصیت و ظلم و حق‌کشی نرود و تصمیم بگیرد گذشته را جبران کند و دلش را از پلیدی و پستی پاک کند و صفا و نورانیّت از آن ایجاد کند و وظیفة بندگی را به نحو احسن انجام دهد. ج حقوق مردم را اگر ضایع کرده جبران کند و حق مردم را بپردازد و یا حلالیت بطلبد: گاهی انسان از رابطه با مردم و همنوعان است و حق آنها را ضایع کرده است یا ظلم و ستمی به آنها نموده است که باید آنها را جبران کند و اگر بدهکار است بپردازد و اگر غیبت کرده و یا تهمتی زده است حلالیت بطلبد. خلاصه اینکه استغفار عملی داشته باشد و فقط زبانی نباشد. قرآن کریم می‌فرماید: ( الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا فان الله غفور رحیم) (مگر کسانی که بعد از گناه توبه کنند و خودشان را اصلاح کنند و گذشته را جبران کنند بدرستی که خداوند غفور و رحیم است.)[2]
د اداء حقوق الهی: اگر بر گردن انسان حق الهی است باید انجام دهد و آنرا جبران کند اگر نماز یا روزه یا حجّ بجا نیاورده است قضاء کند و بجا بیاورد و جبران مافات کند و اگر انسان به زنان توبه کند و حقوق الهی را اداء نکند و گذشته را جبران نکند فایده‌ای ندارد، پس باید عمل صالح انجام دهد تا گذشتة او آمرزیده شود. قرآن کریم می‌فرماید: ( ان الحسنات یذهبن السیئات و ذلک ذکری للذاکرین )[3] ( بدرستی که خوبیها و اعمال صالح، بدیها را از بین می‌برد. و این تذکّری برای تذکر یا‌بندگان است.)[4]
ه از گناهان گذشته که قابل جبران عملی نیست استغفار کند: بعضی از گناهان قابل جبران عملی نیست و باید استغفار کرد و طلب عفو و بخشش نمود مانند چشم چرانی، دروغ، زنا، و کارهای خلاف دیگر که جبران عملی ندارد و باید از صمیم قلب پشیمان شده و طلب عفو نمود.[5]
خلاصه اینکه اگر این پنج شرط را رعایت کند توبه‌اش پذیرفته می‌شود و خداوند وعده داده است تا گناه و عذر پشیمان شوندگان و نادمان را بپذیرد و خداوند بسیار مهربان و با گذشت است.
و امّا قسمت آخر سؤال، و ان اینکه انسان وقتی توبه کرد باید سعی کند توبه‌اش را نشکند و مواظب باشد ولی اگر خدای ناکرده دوباره گناه کرد باز توبه کند و استغفار کند و امیدوار به رحمت خداوند باشد باشد و از درگاه الهی مأیوس نشود البته نباید طوری باشد که گناه را سبک بشمارد و هر کاری را انجام دهد و بگوید توبه می‌کنم زیرا احتمال دارد موفق به توبه نشود و مرگ انسان فرا برسد و اجل کسی را خبر نمی‌کند و دیگر اینکه در مواقع خاصی توبه پذیرفته نمی‌شود پس باید مواظب باشیم معصیت نکنیم و شیطان ما را گمراه نکند و اگر خدای ناکرده گول شیطان را خوردیم بلافاصله توبه کنیم و گذشته را جبران نمائیم.
منابع برای مطالعة بیشتر
1 توبه از قرآن و سنت، علی رضا حسنی.
2 توبه کنندگان، ابو محمد موفّق الدین این قرار المقدسی ترجمه دکتر محمود محمودی دامغانی.
3 داستان پشیمان شدگان، محمد مهدی مرتضوی لنگرودی، قم، نشر علامه.
ای یک دلة صد دله، دل یک دله کُن مهر دگران را ، ز دل خود بله کُن
یک صبح به اخلاص بیا بر در ما بر ناید اگر کام تو، از ما گله کُن
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن.
[2]. آل عمران، 83 .
[3]. هود، 116 .
[4]. محمد تقی مصباح یزدی، بردرگاه دوست.
[5]. مؤسسه البلاغ، توبه، ترجمه حسین بیرشک.
