در پاسخ به توضیحات دیل توجه کنید :
1- مورد آیه افرادی هستند که پس از ایمان آوردن به کفر می گروند و بر آن پافشاری و اصرار دارند و حاضر به پذیرش حق و اطاعت از آن نیستند و تنها هنگام ناچاری و رسیدن به بن بست اظهار اطاعت و توبه می کنند و روشن است که این تسلیم و توبه بی اثر بوده و مورد قبول نیست .
2- برای آگاهی بیشتر از محتوا و تفسیر آیه مورد بحث به مطلب ذیل توجه کنید :
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ (آلعمران -90 )
کسانی که پس از ایمان کافر شدند و سپس بر کفر (خود) افزودند، (و در این راه اصرار ورزیدند،) هیچگاه توبه آنان، (که از روی ناچاری یا در آستانه مرگ صورت می‌گیرد،) قبول نمی‌شود، و آنها گمراهان (واقعی) اند (چرا که هم راه خدا را گم کرده‌اند، و هم راه توبه را )
شان نزول:
بعضی گفته‌اند آیه اول در مورد اهل کتاب که قبل از بعثت پیامبر اسلام ص به او ایمان آورده بودند اما پس از مبعث به او کفر ورزیدند نازل شده، و بعضی دیگر گفته‌اند در مورد حارث بن سوید و یازده نفر از یاران او که از اسلام برگشته بودند نازل شده ولی حارث پشیمان شد و توبه کرد و چنان که در شان نزول آیه قبل نیز اشاره شد یازده نفر از همراهان او به حال خود باقی ماندند و باز نگشتند و در پاسخ دعوت حارث به او گفتند: ما در مکه می‌مانیم و به کار خود بر ضد محمد ص ادامه می‌دهیم و انتظار شکست او را داریم اگر مقصود ما حاصل شد چه بهتر و در غیر این صورت راه توبه باز است و هر گاه برگردیم (او ما را می‌پذیرد و) در باره ما همان چیزی که در باره حارث نازل شد نازل می‌گردد. هنگامی که رسول اللَّه ص مکه را فتح کرد بعضی از آنها وارد اسلام شدند و توبه آنها پذیرفته شد و اما در مورد کسانی که در حال کفر از دنیا رفته بودند آیه دوم نازل گردید .
در آیات قبل سخن از کسانی در میان بود که از راه انحرافی خود پشیمان شده و توبه حقیقی نموده بودند و لذا توبه آنها قبول شد ولی در این آیه سخن از کسانی است که توبه آنها پذیرفته نیست اینها کسانی هستند که نخست ایمان آورده سپس کافر شده و در کفر پافشاری و اصرار دارند و به همین دلیل هیچ گاه حاضر به پیروی از دستورات حق نیستند مگر اینکه کار بر آنها مشکل شود و راهی جز اطاعت و توبه و تسلیم نبینند یقینا خداوند توبه این گونه افراد را قبول نخواهد کرد.
می‌فرماید: کسانی که بعد از ایمان آوردن کافر شدند سپس بر کفر خود افزودند (و در این راه اصرار ورزیدند) هیچگاه توبه آنان قبول نمی‌شود (چرا که از روی ناچاری صورت می‌گیرد) و آنها گمراهان‌اند چرا که هم راه خدا را گم کرده‌اند و هم راه توبه را (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ) .
توبه آنها ظاهری است چرا که وقتی پیروزی طرفداران حق را ببینند از روی ناچاری اظهار پشیمانی و توبه می‌کنند و طبیعی است که چنین توبه‌ای پذیرفته نشود.
احتمال دیگری که در تفسیر این آیه داده شده این است که اینگونه اشخاص زمانی پشیمان می‌شوند و توبه می‌کنند که خود را در آستانه مرگ و پایان عمر ببینند و می‌دانیم که در آن ساعت درهای توبه بسته می‌شود و چنان توبه‌ای پذیرفته نخواهد شد. در واقع این آیه شبیه همان چیزی است که در سوره نساء آیه 18 آمده که می‌فرماید:کسانی که اعمال بد انجام می‌دهند و به هنگامی که مرگشان فرا می‌رسد توبه می‌کنند توبه آنها پذیرفته نیست.
تفسیر سومی برای آیه ذکر شده که منظور از آن توبه از گناهان معمولی در حال کفر است. مثلا کسی در کفر خود اصرار داشته باشد ولی از گناهانی مانند ظلم و غیبت و فحشاء توبه کند توبه او بی‌فایده است چرا که شستن آلودگی‌های سطحی از جان و دل با وجود آلودگی‌های شدید و عمیق مؤثر نخواهد بود.
لازم به یادآوری است که تفسیرهای سه‌گانه فوق منافاتی با هم ندارد و ممکن است آیه ناظر به تمام این توبه‌های بیهوده باشد هر چند تفسیر اول با آیات گذشته و شان نزول این آیات سازگارتر است.
تفسیر نمونه، ج2، ص: 653
3- منظور از عدم قبول توبه چنین افرادی این است که توبه آنها با پافشاری بر کفر و عناد و مخالفت با حق و حقیقت موثر و کارساز نیست و موجب نجات آنها نمی گردد ولی این به معنای بسته بودن راه نجات بر روی انها نیست بلکه آنها می توانند با دست برداشتن از لجاجت و عناد و سرکشی و تسلیم شدن در برابر حق و ترک استکبار و گردنکشی و توبه حقیقی و پشیمانی واقعی از اعمال زشت و مجرمانه خود به آغوش حقیقت بر گردند و این فرصت تا قبل از مرگ برای آنها باقی است .
4- برای مصون ماندن از این آفت و خسارت بزرگ باید عوامل موثر در ایجاد ان را به خوبی شناخت و از ظهور و پیدایش آن جلوگیری نمود و یا اگر برخی از این عوامل وجود دارند در بر طرف کردن و ازبین بردن آنها کوشید .
5- هواپرستی و دنیا گرایی و غفلت از یاد خدا و ارتکاب معاصی و معاشرت با اهل جرم و گناه و بی توجهی به آثار گناهان و مانند این امور در رقم خوردن چنین سرنوشتی دخالت زیادی دارند و باید با تداوم یاد خدا و اعمال صالح و ذکر و توبه و استغفار و توسل به اولیای الهی و مقربان درگاه حق مانع تحقق زمینه این عوامل گردید . (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 1/100130574)
