چگونه می‌توان حسادت را از خود دور ساخت؟

شناخت و درمان حسد
ابتدا باید فرق بین (غبطه) و (حسادت) روشن گردد. (حسادت) آن است که انسان از نعمت دیگران ناراحت شود و آرزوی از بین رفتن آن را داشته باشد. اما در (غبطه)، انسان از نداشتن خود آزرده خاطر است نه از بهره‌مندی دیگران. در نتیجه آرزو یا تلاش نمی‌کند که نعمت از دیگری سلب گردد بلکه از نعمت دیگران خوشحال است و دعا و تلاش می‌کند که خود نیز به آن برسد. معمولًا در نعمت‌های عبادی و معنوی، مثل حال خوش در نماز و سجده نسبت به دیگران، حالت غبطه به انسان دست می‌دهد.
درمان حسد، دو رکن اساسی دارد: درمان نظری (شناخت ابعاد و نتایج آن در دنیا و آخرت) و درمان عملی.
یک. درمان نظری
درمان نظری حسد زمینه‌ها و ابعاد مختلفی دارد از جمله:
1- 1. شناسایی ریشه‌ها، علل و عوامل پدید آورنده و رشد دهنده حسد
2- 1. گستره، انواع و اشکال بروز حسد
3- 1. زیان‌های فردی و اجتماعی حسد
4- 1. انگاره‌ها و دانسته‌هایی که تأثیر مستقیم در درمان حسد و یا کاهش آثار آن دارند.
اکنون به اختصار پاره‌ای از آنچه به این بخش مربوط است بیان می‌شود:(1)
الف. حسد، نه تنها زیانی برای شخص مورد حسد (محسود) ندارد بلکه چه بسا به نفع او و به ضرر حسود است زیرا به فرض که حسادت دیگران موجب غیبت یا تهمت او شود این کار باعث از بین رفتن گناهان او و به دوش کشیده شدن آنها توسط حسود نیز می‌گردد. در حالی که انسان خردمند، هیچ گاه ضرر خود را نمی‌خواهد و چه ضرری بالاتر از حسدورزی
ب. خداوند بنابر حکمت بالغه خود، نظام جهان را به گونه‌ای قرار داده است که انسان‌ها از جهاتی- چون استعداد، قیافه، مال، خانواده و- با یکدیگر تفاوت‌هایی داشته باشند. یکی از حکمت‌های این مسئله، امتحان و ابتلایی است که باید برقرار باشد. اگر آدمی حقیقت این مطلب را درک کند و به عمق آن دست یابد، آن گاه بر موقعیت دیگران رشک نخواهد برد چرا که همه این موهبت‌ها و تفاوت‌ها را به جهت جریان حرکت زندگی و فلسفه‌ای که ورای آن است، می‌داند. افزون بر آن این نکته را در نظر دارد که هر نعمتی مسئولیت‌های سنگینی نیز در پی دارد و تحمل هر کاستی و صبوری در برابر هر مشکلی، پاداش‌های بزرگی به ارمغان می‌آورد.
ج. توجه به معاد و نعمت‌ها و درجات والای پرهیزگاران در قیامت و آخرت، آدمی را از چشم دوختن به متاع دنیا باز می‌دارد. خداوند در قرآن خطاب به پیامبرصلی الله علیه وآله می‌فرماید: (لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ)(2) (چشم از این متاع ناقابل دنیوی که به برخی داده‌ایم [برای امتحان‌]، بازگیر و بر اینان اندوه مخور).
اگر آدمی به حقیقت، معنای (و رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی)(3) را دریابد، دیگر چشم به امکانات و برخورداری‌های این و آن نخواهد دوخت و عمر خود را بر سر این غصه گزاف نخواهد گذاشت. به گفته حافظ:
نقد عمرت ببر و غصه دنیا به گزاف گر شب و روز در این قصه مشکل باشی‌
گرچه راهیست پر از بیم زما تا بر دوست رفتن آسان بود ار واقف منزل باشی‌
د. بسیاری از نعمت‌هایی که به دیگران می‌رسد، جنبه اختصاصی ندارد و با تلاش و کوشش، همراه با درایت و بینش می‌توان بهتر از آن را نیز فراچنگ آورد. بنابراین راه رشد، ترقّی و تعالی بسته نیست لیکن باید واقع‌بینانه راه آن را شناخت و در جهت آن اقدامات لازم را به عمل آورد.
دو. درمان عملی
بدون درمان عملی و تلاش و مجاهدت برای ریشه کنی بیماری خطرناک حسد، نمی‌توان سلامت نفس از این صفت ناپسند انتظار کشید. از این رو کاربست شیوه‌های عملی در این راستا ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. پاره‌ای از این روش‌ها عبارت است از:
1- 2. رفتار مخالف: عمل بر ضد مقتضای حسد در گفتار و کردار مانند: تواضع، خیرخواهی، خدمت به دیگران، شاد شدن از رسیدن خیر به دیگران و ریشه کنی حسد از طریق نابود کردن خباثت‌های نفسانی (مانند تکبر، ریاست طلبی، دنیا خواهی و).
آیة اللَّه صدر به استناد سخن پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله: (هنگامی که رشک ورزیدی، در پی آن مرو)(4) می‌نویسد: (آنچه که حسود در مقام عمل باید انجام دهد، چیزی است که در آغاز بر او بسیار تلخ و ناگوار می‌باشد. البته دارو تلخ است ولی سرانجام شیرین دارد. حسود باید آنچه را دلش می‌خواهد، نکند. برای
مثال اگر دلش می‌خواهد که از کسی بدگویی کند و رسوایش سازد، دهان خود را ببندد و دندان بر جگر بگذارد و کلمه‌ای بر زبان نراند اگر آزردن کسی را می‌خواهد، او را نیازارد اگر می‌خواهد برای نابودی یا سرنگونی کسی به وسایلی متشبث شود، نشود و به طور کلی خواسته دل را زیر پا بگذارد).(5)
این روش وقتی به کمال می‌رسد که به جای پیروی از حسد، شخصی عکس آن عمل کند. به عنوان مثال نسبت به کسی که به او رشک می‌برد، خوبی کند از خوبی‌های او نزد دیگران سخن بگوید در حق او دعا کند و از صمیم قلب از خداوند بخواهد که نعمت‌هایش را بر آن شخص افزون گرداند.
2- 2. یادکرد نعمت‌ها: هرگاه از متنعّم بودن شخصی ناراحت و آزارده شد، باید متذکر نعمت‌هایی شود که خداوند به خود او داده است چرا که خدای کریم هیچ فردی را محروم از همه نعمت‌ها نمی‌کند. همچنین اگر در زندگی خود گرفتار مشکلاتی است، باید افرادی را به یاد آورد که مشکلات بیشتری نسبت به خود دارند.
3- 2. تقویت عقل: انسان باید عقل خود را با عمل تقویت کند. اگر آدمی از نیروی عقل و خرد به خوبی استمداد جوید و آن را بر دیگر قوای خود، حاکم و از آن پیروی کند به تدریج تقویت خواهد شد و هراندازه به آن پشت و بر خلاف رهنمودهای عقل عمل کند، به تضعیف آن پرداخته است. یکی از راه‌های تقویت عقل، گسترش معارف دین و پیروی دقیق از رهنمودهای پیامبران است زیرا تعالیم آنان بازگشاینده گنجینه‌های خرد است: (و یثیروا لهم دفائن العقول)(6).
4- 2. تبدیل حسد به غبطه: علت اصلی (حسد)، ناراحتی انسان از عدم موفقیت خویش است یعنی، چرا او پیشرفت نکرده و دیگری رشد خوبی کرده است. حسود به جای تلاش برای رشد خویش، می‌خواهد رشد دیگری را متوقف کند. حال اگر انسان توجه کند که شکست دیگری، هیچ کمک و سودی برای او ندارد بلکه چه بسا مشکلاتی نیز به بار می‌آورد، در این صورت راه درست را انتخاب می‌کند و به جای تخریب دیگران، می‌کوشد خود را مانند آنان به موفقیت برساند. این حالت انسان (غبطه)، نه تنها بد نیست بلکه موجب رشد و ترقّی او می‌گردد. بنابراین می‌توان با تبدیل حسد به غبطه، راه رشد و ترقّی را بر خود باز نمود و از آثار منفی آن در امان ماند.
5- 2. خوش‌بینی: یکی از آفات حسد این است که باعث می‌شود شخص حسود، به خوبی‌ها و درست‌کاری‌های دیگران با سوء ظن نگریسته و آن را حمل بر ریاکاری، عوام فریبی و می‌کند و به تخریب چهره مردم می‌پردازد. درمان حسد، عمل بر ضد این حالات و نگرش خوش بینانه و برخورد دوستانه و صمیمانه با دیگران است.
6- 2. دعا: تضرع و درخواست از خداوند، در پیراستن نفس از آلودگی‌ها- از جمله حسد- بسیار مفید و سودمند است. از جمله دعاهایی که در تصفیه نفس و پالایش آن تأثیر به سزایی دارد، دعای شریف (مکارم الاخلاق) از صحیفه سجادیه می‌باشد.
7- 2. تلقین: تلقین یکی از راه‌های پیراستن نفس از صفات ناپسند است. کار بست این روش با مخاطب قرار دادن خود، تأثیر زیادی دارد. بدین سان هر گاه شراره‌های حسد در دل زبانه کشید، شخص می‌تواند قدری در خود تأمل کند سپس بگوید: (نه، من دیگر چنین نیستم)، (من دیگر خوب شده‌ام)، (من از حسد نفرت دارم و ریشه شیطانی حسد را از وجود خود کنده‌ام) و (ای شیطان از من دور شو که دیگر مرا با تو کاری نیست).(7)
پی‌نوشت‌
(1) جهت آگاهی بیشتر نگا: صدر، سید رضا، حسد،) قم: بوستان کتاب، چاپ سوم 1382)، صص 211- 290.
(2) حجر (15)، آیه 88.
(3)) و] بدان که [روزی پروردگار تو بهتر و پایدارتر است (، طه (20)، آیه 131.
(4)) اذا حسدت فلاتبع (، بحارالانوار، ج 74، ص 153 و ص 122.
(5) صدر، سیدرضا، حسد، صص 298- 299.
(6) بحارالانوار، ج 11، ص 60 نیز، نهج‌البلاغه، خطبه 1.
(7) جهت آگاهی بیشتر نگا: صدر، سید رضا، همان صص 291- 304.