نظر اسلام نسبت به کار و تلاش به عنوان یکی ازعوامل تولید چیست؟ و چه محدودیت‌هایی برای آن قایل است؟

در میان عوامل تولید، کار از جایگاه ممتازی برخوردار است؛ زیرا با انجام کار و استفاده از نیروی انسانی، سایر عوامل و منابع، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد؛ حتی تکنولوژی پیش‌رفته‌ای که امروزه تا حدّ زیادی جانشین کار انسان شده است، محصول کار و تلاش انسان است و در بین عوامل تولید، این عامل، با اراده و علاقه‌ی انسان ارتباط دارد؛ لذا از جهات متعددی، دارای امتیاز خاصی است.
اسلام به کار و اشتغال اهمیّت زیادی داده و بی‌کاری، تنبلی و کسالت را به شدّت نکوهش، و در ضمن تعالیم خود، افراد را به کار و جدّیت فوق العاده تشویق نموده و آن را یک فرضیه‌ی الهی برای مسلمانان قرار داده است. جهت تبیین نظر اسلام در این زمینه، نمونه‌هایی از سخنان پیامبر گرامی اسلام(ص) و پیشوایان معصوم(ع) را بیان می‌نماییم:
پیامبر گرامی(ص) می‌فرماید:
طلب الحلال فریضةٌ علی کل مسلمٍ و مسلمة؛ کسب روزی از راه مشروع، بر هر مرد و زن واجب است.[1]
هرگاه مردی توجّه پیامبر اسلام(ص) را به خود جلب می‌کرد، می‌پرسید آیا شغلی دارد؟ اگر می‌گفتند نه، بیکار است، می‌فرمود:
از چشمم افتاد؛ برای این‌که فرد با ایمان اگر شغلی نداشته باشد، با دینِ خود، گذران زندگی و تأمین معاش می‌نماید.[2]
امام کاظم(ع) می‌فرماید:
خداوند از بنده‌ی پر خواب و بی‌کار، به شدّت متنفر است.[3]
امام رضا(ع):
آن کس که با کسب و کار، فضلِ الهی را برای تأمین و اداره‌ی خانواده‌اش طلب نماید، پاداش او برتر از مجاهد در راه خداست.[4]
اسلام تا آنجا بر کار و تلاش یک مسلمان تأکید دارد که پیامبر اسلام(ص) بعد از بازگشت از جنگ تبوک و مشاهده‌ی دست‌های زبر و پینه بسته‌ی سعد انصاری که برای استقبال از ایشان آمده بود، بر دست او بوسه زده و فرمودند:
این دستی است که آتش به او نمی‌رسد.[5]
بنابراین، از دیدگاه اسلام، کار و تلاش و تولید، جهت امرار معاش و رفع نیاز خود و دیگر افراد جامعه، یک وظیفه است و باعث محبوبیّت شخص در پیشگاه الهی بوده، نوعی عبادت محسوب می‌شود؛ لذا تلاش در دنیا، ماهیّت اخروی به خود گرفته و در راستای تأمین سعادت اخروی به حساب می‌آید و این از امتیازات منحصر به فرد دین اسلام است.
پیامبر گرامی اسلام(ص) در این زمینه می‌فرماید:
کسی که با دسترنج خود از حلال الهی استفاده نماید، درهای بهشت بر او باز می‌شود، تا از هر دری که مایل است وارد شود.[6]
از نظر اسلام، کسی که بدون کار از خدا درخواست روزی کند مورد نکوهش است. با این که قرآن، عبادت و بندگی حق تعالی و معرفت نسبت به او را هدف خلقت قرار داده است؛[7] ولی نباید عبادت جای کار را بگیرد، بلکه هر یک در وقت خود باید انجام پذیرد. پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) در برخورد با افرادی که از روی جهل و یا کج فهمی، کار را به جای عبادت یا عبادت را به جای کار قرار می‌دادند، با تذکر و گاهی با عتاب و سرزنش، سعی در تصحیح بینش و رفتارشان داشته‌اند.
نوع کار: از نظر اسلام، انسان در انتخاب شغل آزاد است، مشروط بر این که آن شغل با ارزش‌های اسلامی ناسازگاری نداشته و تحریم نشده باشد، ولی لازم است در انتخاب شغل چند نکته مورد توجّه قرارگیرد:
1. هر فرد، مسئولیت و شغل مورد علاقه‌ی خود را انتخاب نماید؛ زیرا اگر انجام کار با میل و رغبت باشد هم برای خود فرد مفید است و هم از کارایی بالاتری برخوردار بوده، بازده آن افزایش می‌یابد و در نتیجه جامعه هم از آن بهره‌ی بیش‌تری می‌برد؛
2. انسان باید با توجه به توانایی خود، شغلش را انتخاب نماید؛
3. انسان مکتبی و متعهد، همواره باید به فکر انجام وظیفه باشد؛ لذا در انتخاب شغل شایسته است رشته و تخصص مورد نیاز جامعه را انتخاب نماید؛ پس تولید کالاها و انجام خدماتی که نیازهای اولیه‌ی عمومی را برطرف می‌نماید و یا در سطوح بالاتر، آسایش و رفاه را برای جامعه به بار می‌آورد، از اولویت برخوردار است؛ البته در روایات زیادی، بر کشاورزی و دام‌داری به عنوان دو شغل حیاتی و مورد نیاز جامعه تأکید شده است.[8]
منع افراط و تفریط در کار:
گرچه از نظر اسلام، کار و تلاش برای هر فرد، مطلوب، و در بسیاری از موارد، ادای وظیفه است؛ ولی افراط در آن هم پسندیده نیست؛ زیرا انسان برای این آفریده نشده است که همواره کار کند؛ او نیاز به استراحت هم دارد و باید به خودسازی و رشد اخلاقی و افزایش دانش و معلومات دینی و اجتماعی نیز بپردازد؛ پس باید زمانی را برای کار و فرصتی را برای استراحت و عبادت و زمانی را برای تفریحات سالم و ساعتی را برای کسب معلومات و افزایش آگاهی‌های خود در نظر بگیرد و در هیچ یک از آنها افراط و تفریط روا نیست.[9] تفریط در کار، به معنای کسالت و تنبلی نیز ملامت شده، و یکی از عوامل مهم عقب ماندگی بعضی از کشورهای جهان سوّم در عصر حاضر است.
اسلام به کار و تلاش تا زمان مرگ به شرط توانایی تأکید نموده است. رسیدگی و تأمین افراد از کار افتاده، از وظایف حکومت اسلامی است؛ امّا امروزه عدّه‌ای پس از چند سال کار، با وجود کسب تجربه و کارایی بالا، به عنوان بازنشسته، سال‌هایی از عمر خود را به بیکاری و بیهودگی می‌گذرانند[10] و چه بسا به جای آنان افراد تازه‌کار و غیر متخصص مشغول به کار می‌گردند؛ و در نتیجه، جامعه از آن سرمایه‌ی انسانی ارزنده، مجرب و متخصص محروم می‌گردد؛ لکن از نظر اسلام، ادامه‌ی کار، با اختیار و علاقه‌ی خودِ شخص و توانایی او بر انجام وظیفه، هیچ گونه محدودیّتی ندارد.
پی نوشتها:
[1]. بحارالانوار، ج103، ص 9.
[2]. بحارالانوار، ج3، ص 103 و 9.
[3]. وسائل الشیعه، ج12، ص 36.
[4]. کافی، ج5، ص 88.
[5]. عزّالدّین ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج2، ص 296.
[6]. بحارالانوار، ج103، ص 10.
[7]. سوره‌ی ذاریات (51)، آیه‌ی 56،.
[8]. وسایل الشیعه، ج 12، ص 25.
[9]. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، ص 136137.
[10]. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، درآمدی بر اقتصاد اسلامی، ص 303.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خلیلیان، نشر: مرکز مطالعات و پژوهش‌‌های فرهنگی حوزه‌ علمیه (1381).