شرح حدیث:
هر چیزی ملاکی دارد که با آن سنجیده می شود. ملاک دینداری و بی دینی چیست؟ آیا ملاک دینداری فقط نماز خواندن است؟ آیا حجاب به تنهایی می تواند معیار قرار گیرد؟ همان گونه که بعضی مردم نماز یا حجاب را مرز دینداران و بی دینان معرّفی می کنند. آیا کنترل زبان و حفظ آن می تواند به تنهایی ترازوی سنجش دینداری باشد؟
حضرت امیرمؤمنان (علیه السلام) در این روایت کوتاه و عمیق، معیار و ملاک جامع و کاملی را برای مسأله مورد بحث بیان فرموده است. هر چند امور مذکور نیز ملاک هستند; ولی ملاک کامل و فراگیر چیز دیگری است، حتّی گاه می شود که همان عبادت و حجاب و حفظ زبان بر اثر خواهش دل است. داستان معروف زیر شاهد خوبی بر این بحث است:
شخصی سالیان درازی در صف اوّل نماز جماعت شرکت می کرد. روزی دیر به مسجد رسید و در صف آخر قرار گرفت، احساس بدی به او دست داد. با خود گفت: حالا مردم چه می گویند! فلانی هر روز در صف اوّل بود، چرا امروز در صف آخر قرار گرفته است!؟ پس از این افکار و تخیّلات، ناگهان تکانی خورد که ای وای بر من! سالیان دراز نمازهایم را خراب کردم، باید همه را قضا کنم؟ چون آلوده به انگیزه غیر خدایی بود!
به همین جهت در روایتی می خوانیم که: (مجذوب فراوانی نماز و روزه و سایر عبادات دیگران مشوید! چون گاهی این ها را از سرِ عادت انجام می دهند، بلکه افراد را به راستگویی و أدای امانت امتحان کنید)(2). بنابراین آن کس که تابع عقل و فرمان خداست دیندار، و آن که تابع هوای نفس است بی دین است.
در تفسیر آیه شریفه (نُؤْمِنُ بِبَعْض وَ نَکْفُرُ بِبَعْض)(3) این سؤال مطرح شده است: چرا خداوند بنی اسرائیل را به خاطر این کار سرزنش می کند، در حالی که (نُؤْمِنُ بِبَعْض) که کار خوبی است; هر چند برای (وَ نَکْفُرُ بِبَعْض) مستحق سرزنش هستند؟
برخی از مفسرین گفته اند: (آن ایمان ببعض نیز بی ارزش بوده است، چون به چیزهایی ایمان می آوردند که با هوای نفس آن ها سازگار بود. بنابراین در واقع ایمان به هوای نفس بود، نه ایمان به خدا!)(4).
خلاصه این که روایت فوق ملاک و معیار سنجش دینداران از بی دینان را مخالفت با هوای نفس می شمارد و با این ترازوی دقیق می توانیم میزان دینداری خویش را به خوبی بسنجیم.
پی نوشت:
1. میزان الحکمة، باب 4041، حدیث 21135 (جلد دهم، صفحه 382).
2. میزان الحکمة، باب 300، حدیث 1490 (جلد اوّل، صفحه 344).
3. سوره نساء، آیه 150.
4. تفسیر نمونه، جلد 4، صفحه 189.
منبع: 110 سرمشق از سخنان حضرت علی علیه السلام، مؤلّف: حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، تهیّه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی.
