رابطه میان شک و عرفان چیست و آیا اصلاً آنها به هم ربطی دارند یا خیر؟

گاهی برای سالک در عرفان عملی و نظری، (شک پویا) حاصل می شود که موجب (تأمل) در سیر عملی و (تفکر) در سیر عملی می شود و نتیجه آن خلوص بیشتر در عمل و تقویت بیان های اعتقادی است این نوع شک موجب جرقه های عرفانی شده و از آن به (شک مقدس) یاد می شود.
اما گاهی برای رهروان، (شک ایستا) به معنای تردید ناشی از جهل و ابهام است و سالک را به سستی و توقف می کشاند.
از آنجا که (عرفان) با کشف و شهود و علم حضوری ارتباط دارد، چنین شکی با عرفان بی ارتباط است. آنچه که در عرفان مطرح است، (حیرت و اضطراب و تشویش خاطر) می باشد؛ از این رو در مقامات، منازل و مراحل سیر وسلوک مسأله ثبات و سکون مطرح است.
(ثبات) امری است که پس از ایمان حاصل می شود. امکان دارد عارف ایمان را در وجود خود تحصیل کند؛ ولی در این حالت ثبات نداشته و متزلزل باشد. گاهی به سمت حق و گاهی به سمت باطل خواهد رفت و روشن است که مجموع حق و باطل، باطل است. از این رو در عرفان، ثبات قدم در ایمان مطرح است؛ زیرا در این صورت دیگر چیزی سالک را نمی لرزاند. (1)
در مراحل بالاتر سلوک، سالک قبل از وصول و در حین طی طریق، چون می داند راهزن خطرناکی بر سر راهش کمین کرده، مضطرب است. از سوی دیگر وقتی سالک خویش را به بارگاه قدس الهی نزدیک می بیند، جلال و شکوه خدا، او را مرعوب می کند؛ اما وقتی از منطقه خطر گذشت و به محور امن رسید، کم کم اضطرابش فرو می نشیند و به سکون و آرامش می رسد.
به هر روی در این مرحله، تپش دل و اضطراب قلب سالک، به این جهت است که خدا را هم به عنوان (قهر) می شناسد و هم به عنوان مبدأ (مهر) و می ترسد مبادا از دستور او تخلف کند و از قهر او در امان نباشد! مهمانی که به جایی نا آشنا می رود، ابتدا مضطرب است؛ اما وقتی نشانه لطف میزبان را دید، آرامش می یابد. انسان سالک می بیند همراه، خدای اوست و راه او نیز صراط خدای او است. او در صراطی گام می نهد که راه محبوب او است و همراه کسی این راه را طی می کند که محبوب او است.
آنچه درباره برخی از امامان نقل شده است که در هنگام نماز پهلوی شان از شدت هراس می لرزید (ولی کم کم آرام می شدند) و یا در هنگام (لبیک گفتن) صدایشان در گلو می شکست و اشک از چشمانشان فرو می ریخت (ولی بعد در اثنای مناسک، آرام می شدند)، به همین جهت بوده است. (2)
حمله ها و رقص خاشاک اندر آب
هم ز آب آمد به وقت اضطراب (3)
پی نوشتها:
1- نگا: مراحل اخلاق در قرآن (تفسیر موضوعی، ج 11)، صص 239-241.
2- همان، صص 357-361.
3- مثنوی معنوی دفتر 1، بیت 3340.