امام موسی کاظم علیه السّلام در سال 183 هجری قمری به شهادت رسیدند. بعد از ایشان، فرزندش علی بن موسی الرّضاء علیه السّلام عهدهدار منصب امامت شدند. به مدت بیست سال، امام رضا علیه السّلام عهدهدار هدایت مسلمانان بودند تا اینکه سرانجام در سال 203 هجری قمری به دست مأمون به شهادت رسیدند.
دوران امامت ایشان مصادف با سه خلیفة عباسی: هارون الرشید (ده سال)، محمّد امین (پنج سال)، و عبدالله مأمون(پنج سال) بود.[1]در طول این بیست سال قیام‌های علوی و غیر علوی زیادی بر ضدّ حاکمیت عباسیان صورت گرفت که منجر به سرکوبی همة این قیام‌ها شد. طبری همة این قیام‌ها را ضبط کرده است که به مشروح آنها پرداخته می‌شود:[2]
1. قیام ابو عمرو جانفروش در سال 184 ه ق که هارون زهیر قصّاب را برای سرکوبی او فرستاد، و ابو عمرو در شهر زور کشته شد.
2. در سال 185 ه ق حمزه جانفروش در بادغیس قیام کرد که عیسی بن علی از طرف خلیفه آنها را سرکوب کرد.
3. در سال 185 ه ق ابوالخصیب بار دیگر در نساء قیام کرد و بر طوس، نیشابور، ابیورد مسلّط شد. علی بن عیسی بن ماهان موفّق به سرکوبی این قیام شد؛ ابوالخصیب را کشته و زنان و فرزندانش را اسیر کرد.
4. عبدالسلام در 187 ه ق در آمد قیام نمود و یحیی بن سعید عقیلی او را کشت و قیامش سرکوب شد.
5. در سال 190 ه ق رافع بن لیث بن نصر بن سیار در سمرقند به مخالفت با هارون برخاست. بسیاری از مردم خراسان و سرزمین ماوراء النهر به علّت نفرت از سیاست‌های خلیفه از او پیروی کردند. ابتدا علی بن عیسی بن ماهان به سرکوبی این قیام پرداخت، ولی موفّق نشد و سرانجام هرثمه بن اعین روانه گردید.[3] و قیامش را سرکوب کرد.
6. ثروان پسر سیف در 191 ه ق در ناحیة حولایا قیام کرد که طوق بن مالک آن را سرکوب کرد.
7. ابو اسندا در 191 ه ق در شام قیام کرد و هارون الرشید، یحیی بن معاذ را به مقابله با او فرستاد.
8. در سال 192 ه ق، ثروان حروری قیام کرد و در طف بصره عامل خلیفه را کشت.
9. در مورد قیام مردم حمص دو نقل است: طبری، قیام مردم حمص را در سال 194 ه ق می‌داند که مردم حمص بر علیه اسحاق بن سلیمان عامل محمد امین قیام کردند. ولی یعقوبی، قیام را در سال 190 ه ق، ثبت کرده که هارون خود به سرکوبی این قیام رهسپار شد. و مردم حمص خواستار صلح و او هم قبول کرد. بعید نیست که مردم حمص در سالهای 190 و 194 قیام کرده باشند.
10. قیام علی بن عبدالله سفیانی، از نوادگان معاویه، که در شام قیام کرد. در سال 195 ه ق، سفیانی حاکم دمشق را اخراج و به محاصره شهر پرداخت.
11. در سال 198 ه ق خزیمه بن خازم به مخالفت با محمد امین برخاست.
12. قیام ابو السریا (سری بن منصور شیبانی) در سال 199 ه ق در کوفه:
این قیام که از عمده‌ترین و خطرناکترین قیام‌های علویان به حساب می‌آید، ابتدا توسط محمد بن ابراهیم طالبی معروف به ابن طبا طبا شروع شد. ابن طبا طبا سرپرستی کارهای نبرد و فرماندهی سپاهیان را به ابو السریا داد. بعد از مدّتی ابن طبا طبا را با زهر مسموم کرد و خود به جای وی نشست و در کوفه شروع به ضرب سکه نمود. بصره، واسط، حجاز و یمن را تصاحب نمود وی سرانجام هرثمه وی را دستگیر کرد.
13. قیام ابراهیم بن موسی طالبی در یمن در سال 200 ه ق.
14. قیام حسین بن حسن افطس در مکه.
15. قیام ابن ابی سعید بر علیه حسن به سهل که توسط هرثمه سرکوب شد.
16. مردم بغداد به خاطر اعطای قدرت بیشتر به فضل بن سهل از سوی مأمون، خواستار رهبری قیامی توسط منصور بن مهدی گردیدند ولی او از قبول آن خودداری نمود.
17. قیام ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله در 201 ه ق به خاطر ولیعهدی امام رضا علیه السّلام .
18. قیام بابک خرمی (خرم الدین) در آذربایجان در 201 ه ق که سرانجام توسط معتصم در 223 ه ق سرکوب گردید.
19. قیام مهدی بن علوان حروری در سال 203 ه ق.
20. قیام برادر ابو السرایا در 202 ه ق در کوفه که غسان بن الفراج آن را سرکوب کرد.
علاوه بر قیام های مذکور که به طور عمده از تاریخ طبری نقل گردید، یعقوبی مورخ بزرگ شیعه نیز به قیام‌های ذیل اشاره کرده است:
21. قیام احمد بن عیسی بن زید علوی در 188 ه ق که توسط غلامش (حاضر) دستگیر و به هارون تحویل داده شد.
22. قیام عبد الملک بن صالح بن علی هاشمی در 188 ه ق که توسط خلیفه (هارون) سرکوب گردید.
23. قیام صنادیه در ارمنستان در 193 ه ق که توسط هارون سرکوب شد.
24. قیام محمد بن ابی خالد که محمد امین آن را سرکوب کرد.
25. قیام مالک بن لبید یشکری در سواد.
26. قیام عباس بن محمد بن موسی جعفری در بصره.
27. قیام محمد بن حسن معروف به (سلق) در واسط که توسط عبدالله بن سعید خرشی سرکوب گردید.
28. قیام محمد بن جعفر در حجاز که توسط عیسی بن یزید جلودی سرکوب شد.
29. قیام احمد بن خطاب ربعی در نصیبین.
30. سید ابن انس در موصل.[4]
31. قیام نصر بن شبث در 198 ه ق در شام که طاهر بن حسین مأمور سرکوبی او شد.
32. قیام زط (کولی) در جنوب عراق که در دورة معتصم سرکوب گردید.[5]
33. قیام زید معروف بن (زید النار) در بصره که توسط عیسی جلودی سرکوب شد.
34. قیام محمد بن جعفر ملقب به دیباج در مکه و نواحی حجاز.
35. قیام محمد بن سلیمان بن داوود در مدینه.
36. قیام حسن الهراش در 198 ه ق.
37. قیام حاتم بن هرثمه در ارمنستان.
38. قیام عبد الرحمان بن احمد در یمن.[6]
39. علّت اوضاع در هم ریخته و نابسامانی اجتماعی و سیاسی به خصوص در زمان درگیری بین امین و مأمون بر سر قدرت، شورش‌ها و قیام‌های گوناگونی بر علیه حاکمیت عباسی رخ داد. قیام‌های مذکور، شامل علویان و غیر علویان میشد که به عمده این قیام‌ها اشاره گردید.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. کتاب تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، محمد جواد فضل الله.
2. حیات سیاسی امام رضا (ع)، جعفر مرتضی.
پی نوشتها:
[1] . مهدی پیشوایی، سیرة پیشوایان، مؤسسة امام صادق علیه السّلام ، قم، چاپ نهم، 77، ص 400.
[2] . طبری، تاریخ طبری، جلدهای 12 و 13، مترجم ابوالقاسم پاینده، انتشارات اسیاطیر، چاپ دوم، 63، از ص 5280 تا 5675.
[3] . محمّد سهیل ملقوش، دولت عباسیان، مترجم: حجت الله جودکی، انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چ اول، 80، ص 100.
[4] . یعقوبی، تاریخ یعقوبی، جلد دوم، مترجم محمد ابراهیم آیتی، چاپ هفتم، 74، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 74، ص 461.
[5] . محمد بن سهیل ملقوش، پیشین، ص 130.
[6] . جعفر مرتضی عاملی، زندگانی سیاسی امام رضا علیه السّلام ، مترجم و چاپ از دفتر انتشارات اسلامی، انتشارات کنگره جهانی حضرت رضا علیه السّلام ، چاپ 1365، ص 175.
منبع: اندیشه قم
