امام موسی کاظم علیه السّلام در سال 183 هجری قمری به شهادت رسیدند. بعد از ایشان، فرزندش علی بن موسی الرّضاء علیه السّلام عهدهدار منصب امامت شدند. به مدت بیست سال، امام رضا علیه السّلام عهدهدار هدایت مسلمانان بودند تا اینکه سرانجام در سال 203 هجری قمری به دست مأمون به شهادت رسیدند.
دوران امامت ایشان مصادف با سه خلیفة عباسی: هارون الرشید (ده سال)، محمّد امین (پنج سال)، و عبدالله مأمون(پنج سال) بود.[1]در طول این بیست سال قیام‌های علوی و غیر علوی زیادی بر ضدّ حاکمیت عباسیان صورت گرفت که در نهایت حکومت عباسی موفقّ به سرکوبی این قیام‌ها شد. طبری این قیام‌ها را ضبط کرده است که به مشروح آنها پرداخته می‌شود:[2]
1. قیام ابو عمرو جانفروش در سال 184 ه ق که هارون زهیر قصّاب را برای سرکوبی او فرستاد، و ابو عمرو در شهر زور کشته شد.
2. در سال 185 ه ق حمزه جانفروش در بادغیس قیام کرد که عیسی بن علی از طرف خلیفه آنها را سرکوب کرد.
3. در سال 185 ه ق ابوالخصیب در نساء قیام کرد و بر طوس، نیشابور، ابیورد مسلّط شد. علی بن عیسی بن ماهان موفّق به سرکوبی این قیام شد؛ ابوالخصیب را کشته و زنان و فرزندانش را اسیر کرد.
4. عبدالسلام در 187 ه ق در (آمد) قیام نمود و یحیی بن سعید عقیلی او را کشت و قیامش را سرکوب نمود.
5. در سال 190 ه ق رافع بن لیث بن نصر بن سیار در سمرقند به مخالفت با هارون برخاست. بسیاری از مردم خراسان و سرزمین ماوراء النهر به علّت نفرت از سیاست‌های خلیفه از او پیروی کردند. ابتدا علی بن عیسی بن ماهان به سرکوبی این قیام پرداخت، ولی موفّق نشد و سرانجام هرثمه بن اعین روانه گردید.[3] و قیامش را سرکوب کرد.
6. ثروان پسر سیف در 191 ه ق در ناحیة حولایا قیام کرد که توسط طوق بن مالک سرکوب گردید.
7. ابو اسندا در 191 ه ق در شام قیام کرد و هارون الرشید، یحیی بن معاذ را به مقابله با او فرستاد.
8. در سال 192 ه ق، ثروان حروری قیام کرد و در طف بصره عامل خلیفه را کشت.
9. در مورد قیام مردم حمص دو نقل است: طبری، قیام مردم حمص را در سال 194 ه ق می‌داند که مردم حمص بر علیه اسحاق بن سلیمان عامل محمد امین قیام کردند. ولی یعقوبی، قیام را در سال 190 ه ق، ثبت کرده که هارون خود به سرکوبی این قیام رهسپار شد. و مردم حمص خواستار صلح شدند و او هم قبول کرد. بعید نیست که مردم حمص در سالهای 190 و 194 قیام کرده باشند.
10. قیام علی بن عبدالله سفیانی، از نوادگان معاویه، که در شام قیام کرد. وی در سال 195 ه ق، حاکم دمشق را اخراج و به محاصره شهر پرداخت.
11. در سال 198 ه ق خزیمه بن خازم به مخالفت با محمد امین برخاست.
12. قیام ابو السرایا (سری بن منصور شیبانی) در سال 199 ه ق در کوفه:
این قیام که از عمده‌ترین و خطرناکترین قیام‌های علویان به حساب می‌آید، ابتدا توسط محمد بن ابراهیم طالبی معروف به ابن طبا طبا شروع شد. ابن طبا طبا سرپرستی کارهای نبرد و فرماندهی سپاهیان را به ابو السرایا داد. ابوالسرایا بعد از مدّتی ابن طبا طبا را با زهر مسموم کرد و خود به جای وی نشست و در کوفه شروع به ضرب سکه نمود. بصره، واسط، حجاز و یمن را تصاحب نمود ولی سرانجام هرثمه وی را دستگیر کرد.
13. قیام ابراهیم بن موسی طالبی در یمن در سال 200 ه ق.
14. قیام حسین بن حسن افطس در مکه.
15. قیام ابن ابی سعید بر علیه حسن بن سهل که توسط هرثمه سرکوب شد.
16. مردم بغداد به خاطر اعطای قدرت بیشتر به فضل بن سهل از سوی مأمون، خواستار رهبری قیامی توسط منصور بن مهدی گردیدند ولی او از قبول آن خودداری نمود.
17. قیام ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله در 201 ه ق به خاطر ولایتعهدی امام رضا علیه السّلام .
18. قیام بابک خرمی (خرم الدین) در آذربایجان در 201 ه ق که سرانجام توسط معتصم در 223 ه ق سرکوب گردید.
19. قیام مهدی بن علوان حروری در سال 203 ه ق.
20. قیام برادر ابو السرایا در 202 ه ق در کوفه که غسان بن الفراج آن را سرکوب کرد.
علاوه بر قیام های مذکور که به طور عمده از تاریخ طبری نقل گردید، یعقوبی مورخ بزرگ شیعه نیز به قیام‌های ذیل اشاره کرده است:
21. قیام احمد بن عیسی بن زید علوی در 188 ه ق که سر انجام توسط غلامش (حاضر) دستگیر و به هارون تحویل داده شد.
22. قیام عبد الملک بن صالح بن علی هاشمی در 188 ه ق که توسط خلیفه (هارون) سرکوب گردید.
23. قیام صنادیه در ارمنستان در 193 ه ق که توسط هارون سرکوب شد.
24. قیام محمد بن ابی خالد که محمد امین آن را سرکوب کرد.
25. قیام مالک بن لبید یشکری در سواد.
26. قیام عباس بن محمد بن موسی جعفری در بصره.
27. قیام محمد بن حسن معروف به (سلق) در واسط که توسط عبدالله بن سعید خرشی سرکوب گردید.
28. قیام محمد بن جعفر در حجاز که توسط عیسی بن یزید جلودی سرکوب شد.
29. قیام احمد بن خطاب ربعی در نصیبین.
30. سید بن انس در موصل.[4]
31. قیام نصر بن شبث در 198 ه ق در شام که طاهر بن حسین مأمور سرکوبی او شد.
32. قیام زط (کولی) در جنوب عراق که در دورة معتصم سرکوب گردید.[5]
33. قیام زید معروف بن (زید النار) در بصره که توسط عیسی جلودی سرکوب شد.
34. قیام محمد بن جعفر ملقب به دیباج در مکه و نواحی حجاز.
35. قیام محمد بن سلیمان بن داوود در مدینه.
36. قیام حسن الهراش در 198 ه ق.
37. قیام حاتم بن هرثمه در ارمنستان.
38. قیام عبد الرحمان بن احمد در یمن.[6]
به سبب اوضاع در هم ریخته و نابسامانی اجتماعی و سیاسی به خصوص در زمان درگیری بین امین و مأمون بر سر قدرت، شورش‌ها و قیام‌های گوناگونی بر علیه حاکمیت عباسی رخ داد. قیام‌های مذکور، شامل علویان و غیر علویان میشد که به عمده این قیام‌ها اشاره گردید.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. کتاب تحلیلی از زندگانی امام رضا علیه السّلام ، تألیف محمد جواد فضل الله.
2. الکامل فی التاریخ، نوشته ابن اثیر.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . پیشوایی، مهدی، سیرة پیشوایان، قم، چاپ نهم، 77، مؤسسة امام صادق علیه السّلام ، ص 400.
[2] . طبری، تاریخ طبری، مترجم ابوالقاسم پاینده، انتشارات اسیاطیر، چاپ دوم، 63، ج12 و 13، ص 5280 تا 5675.
[3] . ملقوش، محمّدسهیل، دولت عباسیان، مترجم: حجت الله جودکی، انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چ اول، 80، ص 100.
[4] . یعقوبی، ابن واضع، تاریخ یعقوبی، مترجم محمد ابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 74، ج2، ص461.
[5] . ملقوش، محمد بن سهیل، پیشین، ص130.
[6] . عاملی، جعفرمرتضی، زندگانی سیاسی امام رضا علیه السّلام ، مترجم و چاپ از دفتر انتشارات اسلامی، انتشارات کنگره جهانی حضرت رضا علیه السّلام ، چاپ 1365، ص 175.
