چرا تعابیر قرآن درباره ماده اولیه خلق انسان متفاوت است؟

قرآن درباره چگونگی آفرینش انسان بیان های گوناگونی دارد. چون خلق انسان نخستین (آدم و حوا) با خلق فرزندان او متفاوت بوده است و از سویی نیز هر کدام از این دو در چندین مرحله خلق شده اند که بیانات قرآنی با تعابیر مختلف این مراحل را نیز نشان می دهد:

آیات ذیل تفاوت خلقت انسان های اولیه با فرزندان آن را بیان می کند:
(بَدَأَ خَلْقَ الْانسَانِ مِن طِینٍ *  ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ؛[سجده/8و7] آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد، سپس نسل او را از چکیده ای از آبی پست مقرر داشت.)
(فَإِنَّا خَلَقْنَاکمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ؛[حج/5] ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه)
(رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکمُ مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنهْا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنهْمَا رِجَالا کَثِیرًا وَ نِسَاءً؛[نساء/1] خداوندگاری که شما را از یک شخص آفرید و جفتش را از او آفرید و از آن رو، مردان و زنان بسیاری رادر زمین پراکند.)

آفرینش حضرت آدم و حوا از خاک بوده و همین خاک مراحل مختلفی را طی کرده است:
(هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الارْضِ وَ اسْتَعْمَرَکمُ‌ْ فِیهَا؛[هود/61] اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادی آن را به شما واگذاشت)
(إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِینٍ لَّازِبِ؛[صافات/11] ما آنان را از گل چسبنده‌ای آفریدیم!)
(لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ؛[حجر/26] ما انسان را از گِل خشکیده ‌ای (همچون سفال) که از گِل بد بوی (تیره رنگی) گرفته شده بود آفریدیم!)
(خَلَقَ الْانسَانَ مِن صَلْصَلٍ کاَلْفَخَّارِ؛[رحمان/14] انسان را از گِل خشکیده‌ای همچون سفال آفرید.)

سید بن طاووس به نقل از صحف ادریس مراحل خلقت آدم را این گونه بیان کرده است: خدا جل جلاله زمین را معرفی کرد که از آن خلقی آفریند، ... عزرائیل را مأمور کرد  ...و (عزرائیل) مشتی از خاک طبق فرمان خدا برگرفت، ... و خدا فرشته‌ای را فرمود تا گل آدم را خمیر کرد و بهم زد و خدا آن را چهل سال در خمیر نگهداشت، سپس آن را چسبنده نمود سپس سیاه و بدبو کرد تا چهل سال سپس آن را خشکیده و چون گل کوزه کرد تا چهل سال سپس از صد و بیست سال که گل آدم را خمیر کرده بود به فرشته‌ها فرمود: راستی من آفریننده آدمی هستم از گل، و چون او را ساختم و از روح خود در آن دمیدم همه برایش بسجده افتید.[1]

البته در برخی از روایات نیز تعبیر بیانات قرآن درباره ماده اولیه خلق، به مراحل مختلف مرتبط نشده، بلکه به افراد مختلف و دسته های انسان ها مرتبط شده است.

امام سجاد (ع) فرمودند: (الطِّینَاتُ ثَلَاثٌ طِینَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَةِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ کَذَلِکَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَ مِنْ تُرابٍ؛[2] سرشت سه است: سرشت پیمبران، و مؤمن از همان سرشت است جز که پیمبران از سر آمد آنند و پایه آنند و برتری دارند و مؤمن‌ها شاخه آنند از گلی چسبان چنین است که خدا عز و جل جدائی نیندازد میان آنها و پیروانشان، و فرمود: سرشت ناصب (دشمن اهل بیت) از لجنی است سالخورده و بد بو و اما مستضعفان از خاکند.)

 

آفرینش اولاد آدم:

اولاد آدم (ع) نیز با واسطه به همان مواد اولیه خلقت آدم، مرتبط می شوند. یعنی اگر چه ماده اولیه آن ها نطفه است، اما این نطفه به انسانی (در انتهای سلسله) باز می گردد که از خاک است. بنابراین تعابیری که درباره خلقت حضرت آدم (ع) مطرح بود، به سایر انسان ها نیز مرتبط است. و خلقت انسان ها از نطفه مطلب پوشیده ای نیست. تنها مطلبی که در این مورد می تواند مطرح باشد، مراحل جنین شناسی است که به خوبی در قرآن بیان شده و می تواند جنبه ای از اعجاز قرآن باشد.
(أَ لَمْ نخَلُقکمُّ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ؛[مرسلات/20] آیا شما را از آبی پست و ناچیز نیافریدیم)
(خَلَقَ الْانسَنَ مِن نُّطْفَةٍ؛[نحل/4] انسان را از نطفه بی‌ارزشی آفرید)
(وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الانسَنَ مِن سُلالَةٍ مِّن طِینٍ * ثمُ‌َّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فیِ قَرَارٍ مَّکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَمًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لحَمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا ءَاخَرَ  فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخْالِقِینَ؛[مومنون/12-14] و ما انسان را از عصاره‌ای از گِل آفریدیم * سپس او را نطفه‌ای در قرارگاه مطمئن [رحم‌] قرار دادیم * سپس نطفه را بصورت علقه [خون بسته‌]، و علقه را بصورت مضغه [چیزی شبیه گوشت جویده شده‌]، و مضغه را بصورت استخوانهایی درآوردیم و بر استخوانها گوشت پوشاندیم سپس آن را آفرینش تازه‌ای دادیم پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است.)

[1]. بحار الأنوار ، ج‌54، ص: 102.
[2]. بحار الأنوار ، ج‌64، ص: 82.