آیا خدا عده ای را از هدایت محروم و گمراه می کند؟

(یُضِلٌّ مَن یَشَآءُ وَیَهْدِی مَن یَشَآءُ؛[نحل/93] خدا هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) گمراه، و هر کس را بخواهد (و لایق بداند) هدایت می ‌کند!)
در توضیح مقصود آیه باید گفت: هدایت دو قسم است: ابتدایی و پاداشی.

هدایت ابتدایی یا عمومی سرمایه ای است که خدای سبحان از راه درون(عقل و فطرت) و بیرون(وحی و نبوت) به انسان عطا کرده است. بر این اساس، خدا همه انسانها را با سرمایه های درونی و بیرونی به راه راست هدایت کرده است. کسانی که این هدایت را مغتنم شمرده، به دنبال آن حرکت کرده اند، از هدایت پاداشی خداوند برخوردار می شوند و به معارف و فضایل الهی می رسند.
اضلال یا گمراهی ابتدایی از صفات سلبیه است که در خداوند وجود ندارد و خدا هرگز کسی را گمراه نکرده و نمی کند، خدایی که عقل و فطرت را از درون و عزیزترین مخلوقات خود، یعنی پیامبران و امامان معصوم(ع) را از بیرون، برای هدایت بشر فرستاده، هرگز کسی را به این معنی گمراه نخواهد کرد. اگر کسی با همه این هدایتها به بیراهه برود، خداوند راه توبه و بازگشت را باز گذاشته و اگر با همه این وسیله ها، باز هم به بیراهه برود، از آن پس، خداوند او را ( اضلال) می کند.

البته باید توجه داشت که سخن فوق بدان معنا نیست که خداوند چیزی بعنوان ضلالت به او می دهد، چون ضلالت امری عدمی است. اضلال، یعنی خداوند لطف خود را از او می گیرد و او را به حال خود وا می گذارد. آنگاه این شخص با شهوت و خشم خود تنها می ماند و به هر سو که این دو بکشانند، پیش می رود و به آسانی به گناه روی می آورد.

بر این اساس، هدایت ابتدایی مقابلی ندارد؛ یعنی خداوند بدون استثنا، همگان را هدایت کرده است و منظور از آیه (یُضِلٌّ مَن یَشَآءُ وَیَهْدِی مَن یَشَآءُ)، هدایت ثانوی( پاداشی) و ضلالت کیفری است.

ضلالت (کیفری) در مقابل هدایت ثانوی یا پاداشی قرار دارد، پس هدایت ابتدایی سرمایه ای است که بدون استثنا به همه عنایت شده است و کسانی که از این هدایت استفاده می کنند. از فیض خاص به عنوان پاداش برخوردار می شوند که همان هدایت پاداشی است:

(مَن یُؤْمِن بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ؛[تغابن/11] و هر کس به خدا ایمان آورد، خداوند قلبش را هدایت می ‌کند)
(وَإِن تُطِیعُوهُ تَهْتَدُواْ؛[نور/54] اگر از او اطاعت کنید، هدایت خواهید شد)
(وَالَّذِینَ اهْتَدَوْاْ زَادَهُمْ هُدیً وَ آتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ؛‌[محمد/17] کسانی که هدایت یافته‌ اند، خداوند بر هدایتشان می ‌افزاید.)

این گروه از پاداشی الهی برخوردار می شوند و کارها را به آسانی انجام می دهند؛ یعنی اگر در گذشته برای روزه گرفتن یا اقامه نماز دچار سختی می شد، اکنون به راحتی این امور را انجام می دهد.
همه اضلالها کیفری است؛ یعنی خداوند همه کسانی را که از هدایت ابتدایی یا عمومی پیروی نکردند، از هدایت پاداشی محروم کرده، به حال خود وا می گذارد؛ در این حال، او با شهوت و خشم خود تنها می ماند و علم او در حس، و عملش در شهوت محدود می شود. البته به لطف الهی، این اضلال هم قابل جبران است و راه توبه همواره برای بنده باز است. او می تواند از اضلال نجات یابد و در جرگه مومنانی که از هدایت ثانوی یا پاداشی برخوردار هستند، قرار گیرد. خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید:
(وَإِنْ عُدتُّمْ عُدْنَا؛[اسراء/8]  هر گاه برگردید، ما هم بازمی ‌گردیم)
(وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ؛[انفال/19] و اگر بازگردید، ما هم باز خواهیم گشت.)


 م: نسیم اندیشه (پرسش و پاسخها از آیت الله جوادی آملی)، دفتر اول.