به نظر می رسد که برای ما انسان ها، فهم جهان بدون زمان بسیار دشوار است. و ظاهرا به همین دلیل، در سوال احساس نوعی تناقض می کنیم. اگر فرض کنیم که زمان نبوده، چگونه قبل بودن، می تواند معنا داشته باشد؟ در حالی که قبل و بعد در جایی معنا دارد که زمان داشته باشیم.
البته توجه به حقیقت زمان، می تواند ما را به وجه صحیحی از سوال برساند. اگر به این دقت کنیم که زمان چیزی جز تغییر تدریجی نیست، سوال به این شکل خود را نشان می دهد که قبل از خلق عالم ماده، که دارای تغییرات تدریجی است، خداوند چه می کرده است؟
و در پاسخ به این سوال می توانیم بگوییم که :
بیشتر اندیشمندان اسلامی، عالم خلقت را قدیم می دانند. یعنی سابقه ای نمی توان یافت که در آن مخلوقی وجود نداشته باشد. و دلیلشان برای این سخن نیز این است که خداوند جواد (بخشنده) و فیاض است و هرگز ذات اقدس الهی، بدون فیض و جود نیست. پس همواره وجود بخشی کرده است.
البته منظور از عالم خلقت، عالمی بسیار گسترده تر از عالم ماده است:
پیامبر (ص) فرموده اند: همانا این زمین و هر که بر آن است در برابر آنچه زیر آن قرار گرفته همچون حلقه‌ای است که در سرزمینی پهناور و خالی از سکنه افتاده باشد، و این هر دو با آنچه در آنها و بر آنهاست در برابر آنچه زیر آن است چون حلقه‌ای است که در فلاتی پرت، افتاده است، و همچنین است سومی تا آنکه به هفتمی می‌رسد، سپس این آیه را تلاوت فرمود: ... خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ[1]
و فلاسفه نیز سخن از عالم مثال و عالم عقول گفته اند که غیر از این عالم مشهود ماست. و همه آن ها مخلوق خداوند هستند. و در آن ها نیز زمان وجود ندارد.
و بیان این نکته نیز خالی از فایده نیست که همین عالم مادی نیز سابقه ای بسیار طولانی دارد:
امام سجاد (ع) فرمودند :آیا تو خیال می کنی خداوند جز شما چیزی نیافریده است؟ به خدا سوگند ، خداوند هزار هزار آدم و هزار هزار عالم آفرید که تو در آخرین عالم ، قرار گرفته‌ای. )[2]
و امام باقر (ع) فرموده اند: شاید تو بر این پنداری که خداوند تنها این جهان را آفریده و به جز شما بشری را نیافریده است؟ آری به خدا سوگند! به طور حتم خداوند متعال هزار هزار جهان و هزار هزار آدم آفریده که تو در پایان این جهان‌ها و آن آدمیان هستی. )[3]
البته در جواب این سوال می توانیم از انواع تقدم های دیگر نیز سخن بگوییم، اما بسیار بعید است که منظور سوال کننده، تقدمی غیر از تقدم زمانی بوده باشد.
برای مطالعه بیشتر به منبع زیر مراجعه فرمایید.
1. مقالات فلسفی ، شهید مطهری ، ص86 90
2. .اصول فلسفه و روش رئالیسم ،علامه طباطبایی ، با پاورقی شهید مطهری ، جلد پنجم
[1]. کافی ج 8 ص 154.
[2]. بحار الأنوا ؛ ج 25 ؛ ص25.
[3]. الخصال ؛ج2 ؛ص652.
