جنبه های اعجاز قرآن چیست؟

قرآن معجزه‌ای جاوید و زنده است؛ و تمام اندیشمندان و فرزانگان بشری را، به تحدی و چالش فراخوانده است. بعضی از جنبه‌های اعجاز قرآن عبارت است از:
 
1. اعجاز ادبی و موسیقیایی
قرآن از جهت اعجاز ادبی، برجسته‌ترین ادیبان عرب را شگفت‌زده ساخته است تا آنجا که سرسخت‌ترین دشمنان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله (مانند ولید)، بر اسلوب زیبا، ترکیب بدیع و آهنگ بی‌نظیر آن اعتراف کرده و نفوذ کلام قرآن را سحرآمیز خوانده‌اند.
پروفسور دورمان آمریکایی می‌نویسد: (قرآن لفظ به لفظ به وسیله جبرئیل، بر حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم وحی شده و هر یک از الفاظ آن کامل و تمام است. قرآن معجزه‌ای جاوید و شاهد بر صدق ادعای محمد رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم است. قسمتی از جنبه اعجاز آن، مربوط به سبک و اسلوب انشای آن است و این سبک و اسلوب، به قدری کامل و عظیم و باشکوه است که نه انسان و نه پریان، نمی‌توانند کوچک‌ترین سوره‌ای نظیر آن را بیاورند)[1].
پروفسور ا.گیوم[2] می‌گوید: (قرآن با آهنگ زیبای مخصوص، دارای موسیقیدلنوازی است که گوش را می‌نوازد. عده کثیری از مسیحیان عرب‌زبان، سبک قرآن را ستوده‌اند. از میان شرق‌شناسان کسانی که به زبان و ادبیات عرب آشنایی دارند، فصاحت و لطافت و ظرافت شیوه قرآن را می‌ستایند. زمانی که قرآن را تلاوت کنند، جذابیت خاص آن، بی‌اختیار شنونده را به سوی خود می‌کشد و این حلاوت و موسیقی دلنشین بود که فریاد سرزنش کنندگان را خاموش کرد و به کالبد شریعت پیامبر اسلام، روح دمید و آن را غیرقابل تقلید گردانید. در پهنه نظم، نثر و ادبیات پردامنه عرب، کتابی به فصاحت، بلاغت، بلندپایگی و پرمایگی قرآن نمی‌شناسیم و اثری نیست که بتوان آن را با قرآن مقایسه کرد. تأثیر عمیق آیات قرآن بر عرب و غیر عرب، آن چنان است که عنان اختیار از کف می‌دهند)[3].
نولدکه آلمانی در کتاب تاریخ قرآن می‌نویسد: (کلمات قرآن آن چنان خوب و به هم پیوسته است که شنیدنش، با آن هماهنگی و روانی، گویی نغمه فرشتگان است؛ مؤمنان را به شور می‌آورد و قلب آنان را مالامال از وجد و شعف می‌گرداند)[4].
 بارتلمی سنت هیلر دانشمند فرانسوی نیز در کتاب محمد و قرآن می‌نویسد: (قرآن کتابی است بی‌همتا که زیبایی ظاهری و عظمت معنوی آن برابر است. استحکام الفاظ، انسجام کلمات و تازگی افکار در سبک نو ظهور آن، چنان جلوه‌گر است که پیش از آنکه خردها تسخیر معانی آن گردند، دل‌ها تسلیم آن می‌شوند. در میان پیامبران هیچ کس، مانند پیامبر اسلام نتوانسته است این همه نفوذ کلام داشته باشد.
قرآن با سبک خاص خود، هم سرود مذهبی است و هم نیایش الهی؛ هم شریعت و قوانین سیاسی و حقوقی است و هم نوید بخش و هشداردهنده؛ هم پندآموز است و هم راهنما و هدایت‌کننده به راه راست؛ هم بیان‌کننده قصه، داستان و حِکَم و امثال و... بالاخره قرآن زیباترین اثر به زبان عربی است که در میان کتاب‌های مذاهب جهان نظیر ندارد. به اعتراف مسیحیان عرب‌زبان، این کتاب شریف، تأثیر شگرفی در دل و جان شنوندگان دارد[5]).[6]
از دیگر ابعاد اعجاز و زیبایی قرآن، نظم و هندسه و بلاغت کلام است؛ به گونه‌ای که با کمترین لفظ، بیشترین معنا را به ذهن مخاطب منتقل می‌کند و از هرگونه لفظ پردازی‌های زاید اجتناب کرده و در عین حال مراد خود را به‌طور کامل و رسا، به مخاطب انتقال می‌دهد که عظمت این بعد از اعجاز، به گونه‌ای است که اگر کلمه‌ای از قرآن را حذف کنید توانا نخواهید بود تا کلمه‌ای مترادف با آن در جمله قرار دهید، به‌طوری که مراد و آهنگ و وزن آیه را از اوج اعجازی آن خارج نسازد!!).
از دیگر ابعاد اعجاز بیانی قرآن، تصویر سازی است. قرآن در نظر برخی از دانشمندان (مثل سید قطب)، با کِلک قلم، تصاویر زیبا، مهیج و جانداری از موجودات عالم هستی ارائه و بسیاری از صحنه‌ها را در مقابل چشم مخاطب ترسیم می‌کند تا مطلب در اعماق جان مخاطب نشانده شود؛ نظیر به تصویر کشیدن و شباهت دانشمند پلید و فاسد، به سگ زبان بیرون آمده از کام، تصویر آغاز صبح به نفس زدن آن، تصویر عالم بی‌عمل به الاغ پر از بار کتاب و... .
 
2. اعجاز علمی
رازهای علمی نهفته در قرآن، اقیانوس بی‌کرانی از دانش‌های کیهان شناختی، انسان شناختی، تاریخ، نجوم و ... است که دانشمندان شرق و غرب را به تحقیقات زیادی واداشته و آنان را سخت به حیرت افکنده است.
در اینجا به نمونه‌های چندی از آیات و موضوعات علمی ذکر شده اشاره می‌شود:
1. ترکیب خاص نباتات (آیه 19، سوره حجر).
2. تلقیح نباتات (آیه 22، همین سوره).
3. قانون زوجیت و تعمیم آن به عالم نباتات (آیه 3، سوره رعد).
4. حرکت وضعی و انتقالی زمین (آیه 53، سوره طه).
 5. وجود یک قاره دیگر غیر از قاره‌های شناخته شده آن روز (آیه 17، سوره رحمن).
6. اصل کروی بودن زمین (آیه 40، سوره معارج).
7. ارتباط بین پدیده‌های جوی (آیه 164، سوره بقره و آیه 5 سوره جاثیه).
در عین حال با توجه به اینکه قرآن، کتابی انسان‌ساز و هدایتگر است، تنها ممکن است در موارد خاصی به مسائل علمی اشاره کند. این اشارات جزئی، منبع الهام برای دانشمندان است. گذشته از آن، قرآن همیشه مردم را به سیر در روی زمین و مطالعه پدیده‌های جوی، فرا خوانده و بنا بر پاره‌ای از تفاسیر، امکان صعود به کرات دیگر را خبر داده است.
در این زمینه کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری از سوی دانشمندان، در رشته‌های مختلف علوم به نگارش درآمده و همه از عظمت قرآن و تطبیق آیات آن، با جدیدترین رهیافت‌های دانش بشری سخن گفته‌اند.[7]
(موریس بوکای)[8] در کتاب مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم می‌گوید:(چگونه می‌توان از تطبیق قرآن با جدیدترین فرآورده‌های علمی بشر، در شگفتی فرو نرفت و آن را اعجاز به حساب نیاورد!؟).[9]
او ضمن مقایسه آموزه‌های علمی قرآن، با تناقضات عهدین و دانش‌های رایج زمان نزول قرآن، می‌گوید: (نظر به وضع معلومات در عصر محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، نمی‌توان انگاشت که بسیاری از مطالب قرآنی که جنبه علمی دارد مصنوع بشری بوده باشد. به همین جهت کاملاً به حق است که نه تنها قرآن را باید به عنوان یک وحی تلقی کرد؛ بلکه به علت تضمین اصالتی که عرضه می‌دارد ... به وحی قرآنی، مقام کاملاً متمایزی می‌دهد).[10]
 
3. اعجاز در پیشگویی
قرآن از حوادثی در آینده خبر داده است. این خبرها، برخی نسبت به خود قرآن است و بعضی نسبت به حوادث خارجی. بخشی، رویدادهای مقطع خاصی از تاریخ است و بعضی مستمر و پایا. برخی زمان تحققش فرارسیده و از نظر تاریخی صدق و حقانیت قرآن را به اثبات رسانده است. در مقابل، برخی دیگر مربوط به آینده بشریت است؛ مانند: حاکمیت صالحان، برقراری حکومت جهانی عدل و توحید و تحقّق مدینه آرمانی اسلامی.
دورمان می‌نویسد: (قسمت دیگر از اعجاز قرآن، مربوط به پیشگویی‌هایی است که در آن مندرج است و به نحو اعجاب آوری، دارای اطلاعاتی است که مرد درس نخوانده‌ای مانند محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم، هیچ گاه قادر نبود آنها را جمع کند)[11].
به اختصار بعضی از موارد یاد شده بیان می‌شود:
31. تحریف ناپذیری
قرآن مجید به صراحت اعلام می‌دارد: دست تحریف و دسیسه برای همیشه از ساحت این کتاب مقدس، کوتاه است و حفظ و عنایت الهی، همواره تضمین‌کننده عصمت آن است:
(إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ )[12]؛ (همانا ما ذکر [ قرآن] را فروفرستادیم و ما همواره آن را نگاهبانیم).
(وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ )[13]؛ (و این کتابی است نفوذناپذیر، باطل از پیش و پس در آن راه نمی‌یابد. نازل شده از سوی خدای حکیم و حمید است).
این ادعای قرآن، اکنون تجربه‌ای پانزده قرنه را پشت سر نهاده و نشان داده است که تلاش‌های دشمنان، در این زمینه ناکام مانده و حسرت افزودن یا کاستن حتی یک کلمه از قرآن، بر دل آنها مانده است و از اینکه در آینده نیز بتوانند از عهده آن برآیند، به‌طور کامل مأیوس و ناامید گشته‌اند!
32. تحدّی و فراخوانی
قرآن به گونه‌های مختلف، انسان‌ها را به تحدّی و همانندآوری فراخوانده و با قاطعیت کامل ادعا کرده است: اگر تمام بشر، دست به دست هم دهند، نمی‌توانند مانند آن را بیاورند:
(قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاْءِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً )[14]؛ (بگو اگر جن و انسان‌ها با یکدیگر اتفاق کنند، هرگز نمی‌توانند همانندی چون این قرآن آورند؛ هر چند گروهی از ایشان گروه دیگر را پشتیبان باشند).
قرآن از این فراتر رفته و مخالفان را به آوردن سوره‌ای چون قرآن، دعوت کرده و عجز و ناتوانی همیشگی آنان را در این باره اعلام کرده است:
(وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ )[15]؛ (و اگر در آنچه ما بر بنده خویش نازل کردیم (قرآن) تردید دارید، پس سوره‌ای مانند آن بیاورید و گواهان خود جز خدا را فراخوانید، اگر راست می‌گویید! پس اگر چنین نکنید و هرگز نخواهید کرد پس بپرهیزید از آتشی که هیزم آن انسان است و سنگ که برای کافران مهیا شده است).
این پیشگویی قرآن، طی پانزده قرن تجربه شده است و همه تلاش‌ها در جهت همانند آوری سوره‌ای حتی به اندازه سوره (کوثر) که دارای حجمی در حدود سه سطر است ناکام مانده و تکاپوگران این عرصه را جز رسوایی سودی نبخشیده است.[16]
33. حوادث تاریخی
قرآن مجید رخدادهایی را پیش از وقوع آنها و در شرایطی که محاسبات عادی قادر به پیش‌بینی آنها نبود، اعلام کرده و واقعیت تاریخی نیز به‌طور دقیق آن‌سان که قرآن از پیش خبرداده تحقق یافته است. نمونه‌هایی از آن عبارت است از:
331. پیروزی اسلام بر مشرکان مکّه و ورود مسلمانان به خانه خدا در امنیت کامل:
(لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ )[17]؛ (هر آینه به خواست خدا به مسجد الحرام در می‌آیید؛ در حالی که سرهای خود را تراشیده و تقصیر می‌کنید و هیچ خوفی بر شما نباشد).
پس از نزول این آیه، چیزی نگذشت که صلح و به تعبیری فتح حدیبیه پدید آمد و زمینه‌های ورود سرافرازانه مسلمانان و از پی آن، پیروزی قاطع اسلام بر شرک و کفر و تبدیل مجدد مسجد الحرام به کانون اصلی توحید فراهم شد.
332. پس از پیروزی امپراتوری ایران بر روم، به زودی روم بر ایران چیره شده و مؤمنان از این حادثه خرسند خواهند شد:
(غُلِبَتِ الرُّومُ. فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیغْلِبُونَ. فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یوْمَئِذٍ یفْرَحُ الْمُؤمِنُونَ )[18]؛ (روم در ادنی الارض (اطراف شام یا الجزیره[19]) مغلوب گردیده و پس از آن در اندک سالی (بین سه تا هفت سال) چیره خواهد شد. امر همواره از آن خدا است؛ چه پس از آن و چه پیش از آن و در آن روز، مؤمنان شادمان خواهند شد).
این پیشگویی قرآن همزمان با پیروزی مسلمانان در جنگ بدر، رخ نمود و شادی مضاعف برای مسلمانان به همراه آورد.[20]
 
4. اعجاز از نظر آورنده
از دیگر وجوه اعجاز قرآن، اعجاز از نظر آورنده آن است. قرآن بر این جنبه از اعجاز تأکید کرده، می‌فرماید:
(وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ )[21]؛ (تو قبل از این کتابی نمی‌خواندی و چیزی نمی‌نوشتی اگر این چنین بود اهل باطل به اظهار تردید می‌پرداختند).
منطقه عربستان، در میان سایر مناطق مجاور آن نظیر روم، مصر و ایران در نهایت ضعف فرهنگی و بلکه دارای فرهنگ مادری (امّی) بود؛ به گونه‌ای که نهایت دانش آنان به اطلاعات سینه به سینه مستند بود و باورها و سنت‌ها و رفتار آنان در همان چارچوب شکل می‌گرفت. آوردن کتابی با عظمت قرآن به گونه‌ای که هم در آن زمان و هم در آینده، تمام فرهنگ‌ها و دانشمندان را در برابر خود خاضع کند از نشانه‌های الهی بودن و غیر بشری بودن آن است.
به خصوص که آورنده آن در همان جامعه عربی محدود، شخصیتی درس نخوانده بود. برای مثال تصور کنید: در یکی از مناطق قبیله‌ای آفریقا و از میان آنان، شخصی که نه با ریاضیات و فیزیک و نه با سایر کتاب‌های علمی سر و کار ندارد، ناگهان کتابی در زمینه انرژی هسته‌ای، یا شیوه‌های علمی همانندسازی و سلول‌های بنیادی عرضه کند و تمام دانشمندان متخصص با وجود مراکز علمی و پژوهش گسترده خود، از آوردن مثل آن عاجز باشند!!
5. اعجاز قرآن از نظر عدم اختلاف
از دیگر جنبه‌های اعجاز قرآن عدم وجود اختلاف و تناقض میان مطالب آن است. قرآن کریم بر این جنبه از اعجاز نیز تأکید کرده است:
(أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً )[22]؛ (چرا تدبر در قرآن نمی‌کنید؛ اگر این کتاب از جانب غیر خدا بود، هر آینه در آن اختلاف زیادی می‌دیدند).
می‌دانیم که قرآن در طول 23 سال بر زبان رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله جاری شده است؛ آن هم در زمانی که شاهد قوت دشمن، ضعف گروه مؤمنان، هجرت، محاصره، جنگ و بیم و امید و شکست و پیروزی‌ها و... بوده است. در این مدت مطالب به ظاهر پراکنده قرآن، به مناسبت حادثه‌ها گفته می‌شد و در اختیار مخاطبان قرار می‌گرفت. اگر این نوشته جنبه بشری داشت، حداقل شاهد دو پدیده بودیم.
الف. تکامل متن؛ یعنی، سبک گفتار و کلام به مرور زمان، رو به کمال و ترقی می‌نهاد و واژه‌ها و اصطلاحات و عبارت‌پردازی‌ها کامل‌تر می‌گشت!
 ب. تکامل محتوا، یعنی، معارف، اخلاقیات، دستورات آن، روند تکاملی می‌یافت. در واقع معارف آغازین آن از سطحی نازل‌تر و عمقی کمتر و گاه غلط برخوردار بود و هر چه زمان به جلو می‌رفت، قوانین قبلی کامل‌تر و با چهره‌ای متفاوت از گذشته ارائه می‌شد. نوشتن چنین کتابی با این گستردگی موضوع از سوی شخصی که در متن حوادث و درگیری قرار می‌گیرد، موجب می‌شود تا به تدریج تفاوت‌هایی از نظر روحی و قدرت تحلیلی و درستی محتوایی را شاهد باشیم؛ در حالی که در قرآن هیچ یک از این آسیب‌ها و آفت‌ها ملاحظه نمی‌شود.
6. لذت تکرار قرآن
یکی دیگر از وجوه اعجاز قرآن کریم، حلاوت و شیرینی آن است؛ یعنی، هر چه تکرار شود، از حلاوتش کاسته نمی‌شود.
سوره (حمد) را در روز چندبار (ده بار فقط برای نمازمان) می‌خوانیم. هر قطعه زیبایی را اگر روزی ده بار بخوانیم، برای‌مان خسته‌کننده است؛ ولی تنها قرآن است که هر چه بخوانیم شیرینی آن سلب نمی‌شود. این، حکایت از نوعی تناسب روح و فطرت بشر و کلام الهی دارد و انسان چون واقعاً کلام خالقش را می‌شنود، ندای غیب و ماورای طبیعت را می‌شنود.
بنا بر آنچه گفته شد فرابشری بودن قرآن حتی نسبت به شخص پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به روشنی اثبات می‌شود.
وجوه دیگری نیز درباره اعجاز قرآن ذکر شده است؛ از قبیل: اعجاز در معارف، قانون‌گذاری و... .
مطالعه منابع مختلف در این زمینه سفارش می‌شود.[23]
 

[1]. نیک بین، نصراللّه‌، اسلام از دیدگاه دانشمندان غرب، دورود، سیمان وفارسیت، بی‌تا، ص 48 ؛ به نقل از: اسلام و غرب، ص 106.
[2] 1. A. Guollavome.
[3] 2. The Quran Interpreted, A. J. Arberry, New York. 1974, v.2.p.10.
ق: عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، ترجمه تصویر و تفسیری آهنگین سوره فاتحه و توحید، (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم 1374).
[4]1. Geschichte Des Quran. Neeldke. p.56.
[5]2. Mohomet et Le Quran, Hilaire, B.Saint, Paris, 1865 P.127.
[6]. جهت آگاهی بیشتر در این زمینه نگا:
الف. رافعی، مصطفی صادق، اعجاز قرآن، تهران: بنیاد قرآن، 1361؛
ب. سید قطب، التصویر الفنی فی القرآن؛
ج. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، ترجمه تصویر و تفسیری آهنگین سوره فاتحه و توحید، (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1374).
[7]. نگا:
الف. طباطبایی، سید محمدحسین، اعجاز قرآن؛
ب. مکارم شیرازی، ناصر، قرآن و آخرین پیامبر؛
ج. المکی العاملی، حسن محمد، الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، محاضرات استاد جعفر سبحانی، قم: امام صادق علیه‌السلام، 1417، ج 3، ص 418؛
د. آیه‌اللّه‌ خویی، سید ابوالقاسم، ترجمه البیان، ج 1، ص 117.
[8] 1. Maurice Bucaille.
[9]. بوکای، موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه: مهندس ذبیح اللّه‌ دبیر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1364.
[10]. همان، ص 338.
[11]. نیک بین، نصراللّه‌، اسلام از دیدگاه دانشمندان غرب، ص 48.
[12]. حج 15، آیه 9.
[13]. فصلت41، آیات 41 و 42.
[14]. اسراء17، آیه 88.
[15]. بقره 2، آیات 23 و 24.
[16]. جهت آگاهی بیشتر در این زمینه نگا: خویی، سیدابوالقاسم، مرزهای اعجاز، ترجمه: جعفر سبحانی، تهران: محمدی، چاپ اول، 1349، صص 153166.
[17]. فتح 48، آیه 27.
[18]. روم 30، آیات 24.
[19]. نگا: شبر، عبداللّه‌، تفسیر القرآن الکریم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا، ص 385.
[20]. همان.
[21]. عنکبوت 29، آیه 48.
[22]. نساء 4، آیه 82.
[23]. برای آگاهی بیشتر ر.ک:
الف. مطهری، مرتضی، وحی و نبوت، قم: صدرا؛
ب. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، (قم: اسماعیلیان، بی‌تا)، ج 1، صص 58 73؛
ج. توسلیان، سید مرتضی، عظمت قرآن؛
د. جمعی از نویسندگان (در راه حق)، درس‌هایی پیرامون شناخت قرآن؛
ه گرامی، محمد علی، درباره شناخت قرآن؛
و. حجازی، فخرالدین، پژوهشی پیرامون قرآن و پیامبر؛
ز. مکارم شیرازی، ناصر، قرآن و آخرین پیامبر؛
ح. مؤدب، سیدرضا، تأملی در آفاق اعجاز قرآن (مق)، معارف، ش 20، آبان 1383؛
ط. همو، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت علیهم‌السلام و...، (قم: احسن الحدیث، چاپ اول 1379).