آیا تمام علوم در قرآن ذکر شده است؟

رطب و یابس در کتاب‌
خدای سبحان، قرآن کریم را (کتاب مبین) معرفی می‌کند: (قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ).
و در جای دیگر می‌فرماید: (لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ)2؛ یعنی، هیچ تر و خشکی نیست، مگر آنکه در کتاب مبین آمده است.
بنا بر گفته برخی مفسران، مقصود از (رطب و یابس) - به قرینه قبل و بعد آیه - علم همه اشیا است؛ چنان‌که در آیه دیگر می‌فرماید: (ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‌ءٍ)3؛ یعنی، هیچ چیزی در کتاب الهی فروگذار نشده است. در حالی که بسیاری از علوم و دانش ها مانند ریاضی، فیزیک، پزشکی، مکانیک و... در ظاهر الفاظ قرآن دیده نمی شود. درباره چگونگی سازگاری با اینگونه آیات، احتمالات و دیدگاه‌های چندی وجود دارد:
  1. منظور از (کتاب مبین) در آیه 59 سوره (انعام)، علم الهی یا لوح محفوظ است و (کتاب) در آیه 38 همان سوره (اجل) است،
نه قرآن مجید. در بعضی از روایات نیز (کتاب مبین) به (امام مبین) معنا شده است.4
  2. منظور از (کتاب) همین قرآن، به لحاظ باطن والای آن است که (ام‌الکتاب) می‌باشد؛ زیرا همه حقایق در آن نهفته است و انسان کامل به آن دسترسی دارد.
  3. منظور از (کتاب) قرآن است و در مراتب مختلف آن، همه امور دین و دنیا وجود دارد.
  4. منظور از (کتاب) همین قرآن - در همه مراتب آن - است؛ لیکن مراد از همه چیز، اصول و کلیاتی است که بر اساس آن، دانش‌ها و معارف مختلف را می‌توان بنیان نهاد و رشته‌ها و انگاره‌های گوناگون علمی را تولید کرد.
  5. منظور از کتاب، قرآن در همه مراتب آن است؛ لیکن مراد از همه چیز، جامع بودن قرآن نسبت به تمامی معارف و دستوراتی است که در جهت هدایت بشر و نیل به سعادت او مؤثر است. این مجموعه مشتمل بر عقاید، جهان بینی، آموزه‌های اخلاقی و دستورات عملی جامعی در حوزه روابط چهارگانه انسان (رابطه با خدا، دیگران، خود و جهان) است.
علامه طباطبایی همین دیدگاه را اختیار کرده و در ذیل آیه (وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ)5 می‌نویسد: (ظاهراً مراد از (کل شی‌ء) هر چیزی است که به هدایت مربوط باشد. هر چه که مردم در مورد مبدأ، معاد، اخلاق فاضله، شریعت‌های الهی، قصص و موعظه‌ها احتیاج دارند، قرآن به آن هدایت و بیان کرده است و ما از ظاهر قرآن و مقاصد آن، همین مطلب را متوجه می‌شویم. اما در روایات نقل شده است که در قرآن، علم گذشته و آینده، تا قیامت موجود است. اگر این روایات صحیح باشد، منظور از (تبیان) اعم از دلالت لفظی است. پس شاید اشاراتی از غیر طریق دلالت لفظی دارد و اسراری را کشف می‌کند که فهم عرفی، به آنها راهی ندارد).6
  بنابراین اگرچه علامه طباطبایی قرآن را بیانگر هر چیزی که به هدایت مربوط می‌شود، دانسته است اما گستردگی دانش‌های قابل استخراج از قرآن را نفی نکرده است.
  درباره گستردگی و جامعیت قرآن، می‌توان دیدگاه‌های دانشمندان را به سه گروه تقسیم‌بندی کرد:
  1. دیدگاه حداکثری؛ که به گستردگی قرآن در همه علوم و روش‌ها معتقد است.
  این گروه از طرفداران جامعیت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستین و واپسین می‌دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئی و کلی و حتّی بسیاری دیگر از موضوعات مانند شیمی، فیزیک و... را شامل می‌شود. اینان قرآن را جامع مسائلی می‌دانند که بیانگر قوانین علوم نظری و تجربی است7. اسکندرانی و طنطاوی و ملامحسن فیض کاشانی و ابن‌کثیر در شمار این گروه جای دارند8.
  فیض کاشانی، پس از آن که دانش انسان را به دو نوع جزئی
و کلی، یا حسی و مطلق تقسیم می‌کند، می‌گوید: معنا و مفهوم
آیه مبارک (وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ)9 گواهی می‌دهد که همه دانش‌ها در قرآن کریم وجود دارد.
  ابن کثیر10 نیز، پس از نقل کلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، می‌گوید: هر چه مردم در کارهای دنیایی و دین و معیشت و عالم رستاخیز نیازمندند، در قرآن بیان شده است. بی‌تردید اگر مراد ابن‌کثیر و دیگر صاحب‌نظران این گروه، ظواهر کلمات قرآن باشد، قابل پذیرش نیست؛ زیرا اموری چون مسائل دقیق و جزئی ریاضی، شیمی، فیزیک و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بیان نگردیده است؛ ولی چنانچه مرادشان، نهفته بودن این دانش‌ها در مراتب گونه‌گون معانی و مفاهیم قرآن باشد، می‌توان آن را پذیرفت.
  2. دیدگاه حداقلی؛ طرفداران این نظریه قرآن را در محدوده توصیف جهان بینی و عقاید و بیان ارزش‌های جامع می‌دانند و معتقدند طرح مسائل علمی با قدسی بودن دین سازگار نیست.
  محمد عزة دروزه11 و دکتر سروش12 در شمار این گروه جای دارند.
  در نظر این گروه؛ تبیین امور معنوی و آخرتی بر عهده قرآن و دین است و تبیین علوم انسانی و تجربی، از جمله شیوه حکومت بر عهده مردم است. برخی در تأیید نظریه حداقلی قرآن، گفته‌اند13: افزودن سنّت رسول اللّه‌(صلی الله علیه وآله)، توجّه به سیره امامان‌(علیهم‌السلام) و توسل به اجتهاد در کنار قرآن دلیل واضح، کامل نبودن قرآن به شمار می‌آید.
  بی‌تردید این دیدگاه نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا طرح مسائل علمی در راستای هدایت، تربیت و رفاه مردمان، ضرورت دارد
و به قدسی بودن قرآن، زیان نمی‌رساند. افزون بر این، مسائلی چون سنّت رسول اللّه‌(صلی الله علیه وآله) و سیره ائمّه‌(علیهم‌السلام) و اجتهاد از پایه‌های جامعیّت قرآن به شمار می‌آیند؛ به عبارت دیگر، همه این‌ها از متن قرآن کریم الهام گرفته‌اند؛ آیاتی مانند:
  (وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا)14؛ (و آن چه را فرستاده او به شما داد، آن را بگیرید و از آن چه شما را باز داشت، باز ایستید).
  (أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ)15؛ (خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیاء امر خود را نیز اطاعت کنید).
   (وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ)16؛ (و شایسته نیست مؤمنان همگی (برای جهاد) کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه‌ای از آنان، دسته‌ای کوچ نمی‌کنند تا (دسته‌ای بمانند و) در دین آگاهی پیدا کنند).
  3. دیدگاه اعتدالی؛ طرفداران این نظریه17، چنان باور دارند که قرآن اصول و ارزش‌هایی را مطرح کرده است که می‌توان بر اساس آن یک نظام حقوقی، سیاسی، اجتماعی و پیام‌های ارزشی مبتنی بر یک مکتب روان‌شناسی و جامعه‌شناسی را استخراج کرد. بنابراین، قرآن از زاویه‌ای خاص بیانگر همه چیز است. گرچه جامعیت و شمول قرآن در گستره دیدگاه‌های علمی چنان است که درخصوص تک‌گزاره‌های آن سخنی ندارد.
  در یک جمع‌بندی شاید بتوان گفت: بدیهی است تمام علوم در ظاهر الفاظ قرآن نمایان نیست اما مخاطبان اصلی قرآن و راسخان در علم توانایی دارند که از اشارات، لطایف، حقایق و ارتباطی که از الفاظ قرآن به دست می‌آید، ریشه تمام علوم را بیان کنند.
  امام صادق‌(علیه‌السلام)18 می‌فرماید: (خداوند متعال هر چیزی را در قرآن بیان کرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نیازمندی‌های مردم را آورده تا کسی نگوید کاش این موضوع در قرآن بود).
  امام باقر(علیه‌السلام)19: بی‌تردید خداوند متعال چیزی که امّت نیاز دارد، رها نساخته، در کتاب خود فرو فرستاده است.
  امام صادق‌(علیه‌السلام)20 در این باره می‌فرماید: (هر چه که دو تن در آن اختلاف دارند، ریشه‌اش در کتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمی‌رسد).
  مولای متقیان علی‌(علیه‌السلام)21 در توصیف قرآن می‌فرماید: (آگاه باشید، دانستنی‌های گذشته و آینده تا روز قیامت در قرآن آمده است).
  از این رو، گروهی از صاحب‌نظران مانند استاد حسن زاده آملی جامعیت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا کرده‌اند. ایشان می‌نویسد22: (کلمه مبارکه (کلّ شی‌ء) چیزی را فروگذار نکرده است. پس چیزی نیست که قرآن تبیان آن نباشد. ولی این انسان زبان فهم، (راسخ در علم) است).


---------------------------------------
پی نوشت ها:


  1 مائده (5)، آیه 15.
  2 انعام (6)، آیه 59.
  3 همان، آیه 38.
  4 الزرکشی، بدرالدین محمد بن عبداللَّه، تفسیر البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره: دار احیاء الکتب العربیه)، ج 1، ص 529.
  5 نحل (16)، آیه 89.
  6 ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 325. جهت آگاهی بیشتر نگا: محمد علی رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، (قم: انتشارات کتاب مبین، چاپ سوم، 1381).
  7 اشاره به دو کتاب معروف تفسیری است که به شکل افراطی به مسائل علوم و تجربی پرداخته‌اند:  کشف الاسرارا النورانیه (اسکندرانی) و الجواهر فی تفسیر القرآن. (طنطاوی)
  8 هفده گفتار در علوم قرآنی، ترجمه سید حسین حسینی، 93 - 98.
  9 نحل (16)، آیه 89.
  10 تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج 2، ص 503.
  11 تفسیر الحدیث، محمد عزة دروزه، ج 6، ص 91.
  12 فربه‌تر از ایدئولوژی، عبدالکریم سروش، ص 48 58 و 122.
  13 مجله کیان، حبیب‌اللَّه پیمان، شماره 5، ص 27 و 28.
  14 حشر (59)، آیه 7.
  15 نساء (4)، آیه 59.
  16 توبه 9)، آیه 122.
  17 مجله معرفت، ناصر مکارم شیرازی، شماره 5، ص 4.
  18 اصول کافی، کلینی، ج 1، ص 59.
  19 همان.
  20 همان.
  21 نهج البلاغه، خطبه 158.
  22 انسان و قرآن، حسن حسن زاده آملی، ص 9. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 12/310004)