گر چه قرآن کریم به حسب اوصافی که خود برای خویش ذکر کرده، بیان (هذا بَیانٌ لِلنّاسِ وَ هُدًی وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقینَ)؛ (آل عمران، 138) و تبیان (وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فی کُلِّ أُمَّةٍ شَهیدًا عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِکَ شَهیدًا عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیانًا لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ وَ هُدًی وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمینَ)؛ (نحل، 89)و کتاب مبین (الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبینِ)؛ (یوسف، 1؛ شعرا، 2؛ نمل، 1؛ هم چنین ر.ک: آیه دوم و سوم سوره های قصص، زخرف و دخان) و به زبان عربی آشکار (وَ إِنَّهُ لَتَنْزیلُ رَبِّ الْعالَمینَ×نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ اْلأَمینُ×عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرینَ ×بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبینٍ)؛ (شعرا،192-195)و برای پند گرفتن سهل و آسان است (وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ)؛ (قمر، 17، 22، 32، 40)؛ (فَإِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ)؛( دخان، 58)ولی هر اندیشمند بصیری که اندک آشنایی با قرآن و معارف آن داشته باشد، به خوبی می داند که علوم و معارف نهفته در قرآن کریم دارای سطوح و مراتب مختلف است و دلالت آیات کریمه بر آن معارف، یکسان نیست، فهمیدن قسمتی از این معارف، برای عموم آسان و دلالت آیات کریمه بر آن، آشکار و نمایان است و هر کسی در صورتی که به زبان عربی آشنا باشد، بدون نیاز به تفسیر می تواند آن معارف را از قرآن کریم فراگیرد (شاید در قسمتی از اوصاف مزبور، نظر به این مرتبه از معارف قرآن و دلالت آیات بر آن باشد)و اگر حد خود را بشناسد و پا از گلیم خویش فراتر ننهد، فروتنی علمی را پیشه خود سازد و خویشتن را شاگرد قرآن بداند، نه پیشنهاد دهنده و حاکم و امام بر آن، (این حالت در نهج البلاغه (خطبه 147) نکوهش شده است: (کانهم ائمه للکتاب و لیس امامهم)) و با ذهنی پاک و ضمیری با صفا در معارف آن تدبر نماید، به میزان دانش و استعداد خود، از هدایت و اندرز این کتاب نیز بهره مند خواهد شد. ((ثم انزل علیه الکتاب ... و اعلام لایعمی عنها السائرون و آکام لایجوز عنها القاصدون و هدی لمن إئتم به) (همان، ج 92، ص 21؛ نهج البلاغه، خطبه 189) (و ما جالس هذا القرآن احد الاقام عنه بزیاده او نقصان فی هده او نقصان من عمی ...) (بحار، ج 92، ص 21؛ نهج البلاغه، خطبه 175) ولی فهمیدن بخش عمده ای از معارف بلند این کتاب عظیم که در سطحی فراتر از فهم توده مردم است، برای بسیاری از افراد- هر چند از ادبیات عرب هم بهره وافری داشته باشند- بدون تفسیر میسر نیست و دلالت آیات کریمه بر آن معارف، برای آنان آشکار نیست. و در فهم و درک این معارف، از الفاظ و عبارات قرآن، سخت نیازمند به تفسیر است ( (و هذا القرآن انما هو مستور بین الدفتین لاینطق بلسان و لابد له من ترجمان و انما ینطق عنه الرجال)، خطبه 125؛ (و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم). نحل، آیه 44) که یا باید خود مقدمات لازم برای توانایی برتفسیر را طی کرده و دانش و شرایط لازم برای تفسیر را کسب نموده و به تفسیر آیات بپردازد و یا از تفاسیر مفسران مورد اعتماد بهره گیرند و افزون بر دو بخش یاد شده بخش دیگری از معارف این کتاب عظیم که در مرتبه ای فراتر قرار دارد با کمک تفسیر مفسران و یا تحصیل مقدمات تفسیر و کسب شرایط و دانش های لازم نیز، قابل دسترسی نیست و فهم آن ویژه راسخان درعلم (نبی اکرم و اوصیای گرانقدر آن حضرت) است و تنها راه پی بردن به آن معارف بلند، رجوع به راسخان در علم، و تفسیری است که از آنان نقل شده است و ما اکنون در صدد بیان موارد آن نیستیم. از بیان گذشته نتیجه می گیریم که معارف قرآن کریم از جهت ظهور و خفا، و سهولت و صعوبت فهم آن از الفاظ و عبارات آیات، در سه مرتبه قرار دارد: یک مرتبه از آن بی نیاز از تفسیر است و یک مرتبه از آن ویژه راسخان در علم است؛ ولی در مرتبه دیگری از آن، که بخش عمده ای از معارف را در بر می گیرد، نیازمند تفسیر است. این دسته بندی سه گانه، در روایات نیز مطرح شده است. ((ثم ان الله جل ذکره ... قسم کلامه ثلثه اقسام: قسما منه یعرفه العالم و الجاهل و قسما لایعرفه الا من صفا ذهنه و لطف حسه و صح تمییزه ممن شرح الله صدره للاسلام. و قسما الا الله و انبیائه و الراسخون فی العلم) تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 313، ح 18، به نقل از احتجاج طبرسی) و همین نیاز موجب شده است که در طول تاریخ قرآن، تفسیرهای بسیار زیادی برای آن تدوین گردد. پرسش اساسی در این زمینه آن است که راز این نیازمندی چیست و چه عواملی سبب این نیازمندی به تفسیر شده است. شایان ذکر است که نیازمندی متون به تفسیر، علل مختلفی دارد که برخی از آنها در مورد قرآن مجید بی معناست. به عنوان مثال، برخی از متون به خاطر عدم تسلط کافی مؤلف بر زبان متن و قواعد آن زبان و یا عدم رعایت آن در هنگام نوشتن متن و یا عادت به مبهم نویسی و معماگویی، نیازمند تفسیر و تبیین است. برای آشنایان با قرآن مجید روشن است که با توجه به هدف قرآن و این که سراسر سخن خدا و در حد اعلای فصاحت و بلاغت است، چنین دلیلی برای نیازمندی به تفسیر در مورد آن معنا ندارد، ولی علل دیگری وجود دارد که به مهم ترین آنها می پردازیم. علل نیازمندی به تفسیر عواملی که زمینه ساز نیازمندی به تفسیر شده است، می توان در سه دسته جای داد: الف- فقدان آگاهی های لازم یکی از علل مهم نیازمندی به تفسیر ضعف دانش بشر است. فهم قرآن منوط به برخورداری معلومات مختلفی است که فقدان هر یک، فهم مقصود خداوند از الفاظ و عبارات قرآن را دچار ابهام ساخته و نیازمندی به تفسیر را ضروری می سازد. فقدان آگاهی ها گاه مربوط به مفاد واژگان است هر چند فاصله زمانی در این زمینه نیست. بررسی های قرآنی و تاریخی نشان می دهد که در زمان نزول نیز پاره ای از واژگان قرآنی برای جمعی از مخاطبان قرآن مبهم بوده و آنان از مفاد آن بی اطلاع بوده اند. به عنوان مثال: هنگامی که از ابوبکر معنای (کلاله) را پرسیدند، آن را نمی دانست و گفت: (به رأی خود می گویم، اگر صواب باشد،از خداست و اگر خطا باشد، از من و شیطان است). (کشاف، ج 1، ص 486؛ درالمنثور، ج 2، ص 443 (ذیل آیه 176 سوره نساء) عبارت درالمنثور چنین است: (اخرج عبدالرزاق و سعید بن منصور و ابن ابی شبیه و الدارمی و ابن جریر و ابن المنذر و البیهقی فی سننه عن الشعبی، قال سئل ابوبکر عن الکلاله: فقال: انی ساقول برایی فان کان صوابا فمن الله وحده لاشریک له و ان کان خطا فمنی و من الشیطان و الله منی بریء، اراه ما خلا الوالد و الولد)) و نیز هنگامی که معنای (ابا) را از او پرسیدند، گفت: (کدام زمین مرا بر می دارد و کدام آسمان بر من سایه می افکند، اگر ندانسته در کتاب خدا سخن گویم) و یا وقتی معنای آن را از عمر پرسیدند، گفت: (از تعمق و تکلف نهی شده ایم). نمونه دیگر، سخن ابی عباس است که می گوید: معنای (فاطر السموات) را نمی دانستم، تا اینکه دو بادیه نشین که درباره چاهی نزاع داشتند، پیش من آمدند؛ یکی از آن دو گفت: (انا فطرتها). در این گونه موارد، فهم آیات قرآن نیازمند دستیابی به مفاد واژگان به کار رفته در آیات مورد نظر است و دستیابی به مفاهیم عرفی این واژگان بخشی از تفسیر به شمار می آید. ناآگاهی نسبت به ادبیات عرب و شناخت صحیح ساختار کلمات و جملات و خصوصیات معانی بیان آیات کریمه نیز یکی از عوامل نیازمندی به تفسیر است که ضرورت بهره گیری افراد ناآگاه از تفسیر آگاهان و مفسران ارجمند قرآن را روشن می سازد؛ زیرا فهم آیات قرآن، به شناخت صحیح این امور وابسته است. توضیح این نکته در مباحث بعدی خواهد آمد. در پاره ای از موارد، ناآگاهی از شرایط و اسباب نزول، معنا و مقصود از آیه را در هاله ای از ابهام فرو می برد و سبب نیازمندی به تفسیر می شود مانند آیه شریفه : (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکُمْ إِذا قیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فی سَبیلِ اللّهِ اثّاقَلْتُمْ إِلَی اْلأَرْضِ أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ اْلآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی اْلآخِرَةِ إِلاّ قَلیلٌ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید شما را چه شده است که چون به شما گفته میشود در راه خدا بسیج‌شوید کندی به خرج می‌دهید آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده‌اید متاع زندگی دنیا در برابر آخرت جز اندکی نیست)؛ (توبه، 37) که عدم آگاهی از شأن نزول آیه و اینکه مقصود از (نسیء) در فرهنگ آن زمان چه بوده، سبب نیاز به تفسیر است. گاه نیز در قرآن محید استعارات و تشبیهات ظریفی به کار رفته است که با دانش کافی و تبحر و تسلط بر موارد کاربرد، می توان به آن دست یافت. این گونه موارد برای افراد عادی مبهم و نیازمند تفسیر است. چنان که عدی بن حاتم معنای (أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ فَاْلآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ اْلأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ اْلأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیاتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُون؛ در شبهای روزه همخوابگی با زنانتان بر شما حلال گردیده است آنان برای شما لباسی هستند و شما برای آنان لباسی هستید خدا می‌دانست که شما با خودتان ناراستی می‌کردید پس توبه شما را پذیرفت و از شما درگذشت پس اکنون [در شبهای ماه رمضان می‌توانید] با آنان همخوابگی کنید و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته طلب کنید و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب] بر شما نمودار شود سپس روزه را تا [فرا رسیدن] شب به اتمام رسانید و در حالی که در مساجد معتکف هستید [با زنان] درنیامیزید این است‌حدود احکام الهی پس [زنهار به قصد گناه] بدان نزدیک نشوید این گونه خداوند آیات خود را برای مردم بیان می‌کند باشد که پروا پیشه کنند)؛ (بقره، 187) در اثر عدم دقت و مهارت در فهم نکات ظریف به کار رفته در آن، مفاد آیه را نادرست فهمیده بود و پس از ارائه برداشت خود از آیه به رسول خدا، پیامبر نادرستی آن برداشت و مفاد صحیح آیه را برای وی بیان کرد. (ر.ک: مجمع البیان، ج 2، ص 23) عدم آگاهی از مصداق خاصی که در برخی آیات مد نظر است. و عدم آگاهی و مهارت کافی در فهم معنای الفاظ مشترک و کاربردهای مجازی و شناخت قراین پیوسته و ناپیوسته آیات، مانند ارتباط یا عدم ارتباط آیات با یکدیگر (سیاق) و روایات ناظر به آیات، امور دیگری است که زمینه های نیازمندی به تفسیر را فراه می سازد. ب- برخی از ویژگی های قرآن کریم بررسی قرآن مجید نشان می دهد که این کتاب دارای ویژگی هایی است که برخی از آنها در نیازمندی ما به تفسیر مؤثر است. از آن جمله، موارد زیر را می توان ذکر کرد: 1- معارف بسیار زیاد و الفاظ محدود قرآن کریم، در بیان مطالب، از حداکثر ظرفیت الفاظ و جمله ها برای قالب ریزی معانی عمیق استفاده کرده است. این کتاب، تمام معارفی که را که بشر برای سعادت خویش به آن نیازمند است، در حجم نسبتا کمی از الفاظ و عبارات ارائه کرده است و این امر سبب شده که فهم بخشی از آیات، نیازمندی تأمل و دقت بیشتر و تحقیق عمیق تری برای پی بردن به مقصود خدا باشد و از این رو ضرورت تفسیر را ایجاب می کند. 2- محتوای متعالی در قالب الفاظ متداول در قرآن مجید، علاوه بر آیاتی که به امور جهان مشهود می پردازد، آیاتی وجود دارد که از حقایق ماورای این جهان سخن می گوید. این آیات، حقایق فراتر از این جهان را در قالب الفاظی که برای تفهیم و تفاهم امور این جهانی وضع شده اند، ارائه می کند و این امر سبب می شود که فهم مقصود خداوند از آن آیات، برای همگان میسر نباشد و برای پی بردن به آن، تلاش فکری ویژه (تفسیر) ضرورت یابد. شایان ذکر است که در فهم این دسته از آیات علاوه بر توان علمی و مهارت فوق العاده، پاکی درونی و طهارت معنوی، نیز مؤثر است و کسانی می توانند آن مطالب عالی را از آیات کریمه درک کنند و برای دیگران تبیین نمایند که از چنین ویژگی هایی برخوردار باشند. 3-آمیختگی و پراکندگی مطالب یکی دیگر از ویژگی های قرآن، آن است که مطالب آن دسته بندی موضوعی ندارد و این گونه نیست که این کتاب، تمام سخن خود درباره یک موضوع را یک جا و در فصل معینی بیان کرده باشد، بلکه در هر صفحه ای از آن و حتی گاه در هر آیه ای از آن، از موضعات متعدد و مطالب مختلفی سخن به میان آمده است. (درحدیث هم آمده است: (و لیس شیء ابعد من عقول الرجال من تفسیر القرآن. ان الایه لینزل اولها فی شیء و اوسطها فی شیء و هو کلام متصرف علی وجوه ...) حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، ج 18، باب 13، از ابواب صفات قاضی، روایات 69، 73 و 74) این امر نیز، از جمله اموری است که نیاز به تفسیر را ضروری می سازد. (از توضیح این ویژگی، و راز به کارگیری این شیوه در قرآن کریم به دلیل بررسی آن در دروس علوم قرآن و تفسیر خودداری می شود). (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/100108726)
