چرا پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) استغفار می کرد و راز این استغفار چیست و این مسئله، چگونه با عصمت ایشان سازگار است و به عبارت دیگر، با این که پیامبر معصوم بود و مرتکب گناه نمی شد، پس چرا در دعایش از فزونی گناه، استغفار می کرد؟
درباره این پرسش، نکات زیر، لازم به ذکر است:
1. توبه، یکی از عبادات بزرگ است. خداوند در قرآن مجید، مؤمنان راستین را چنین توصیف می کند: (الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالاْسْحارِ )[1] ; (آنان شکیبایند و راست گو ; همواره اطاعت پیشه اند و انفاق گر و سحرگاهان، به استغفار می پردازند).
در جای دیگر می فرماید: (کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالاَْسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ )[2] ; (شبانگاه، اندکی می آرَمَند و سحرگاهان، به استغفار می پردازند).
بنابراین، چنان که مشاهده می شود، قرآن مجید توبه را عمل بهترین مؤمنان و شب زنده داران خوانده است و از دیگر سو، همه مؤمنان را به توبه فراخوانده، می فرماید: (تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون )[3] ; (ای ایمان آورندگان! همه با هم به درگاه خدا توبه کنید ; باشد که رستگار شوید).
در جای دیگر می فرماید: (إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ )[4] ; (خداوند، توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد).
از آن چه گذشت، روشن می شود که در نگاه قرآن، اساساً توبه، عمل پارسایان و مؤمنان و عبادتی است که همه ایمان آورندگان، به آن دعوت شده اند و انجام دادن آن، گشاینده درهای رحمت الهی و یکی از مهم ترین عوامل قرب و وصال معبود است. اگر به حقیقت توبه نظر کنیم، آن را زیباترین جلوه خضوع و خشوع و اظهار تذلل و زاری و اعتراف به قصور و تقصیر بنده ای بی نهایت کوچک، در برابر آفریدگاری بی نهایت بزرگ می یابیم. از این رو، شایسته است که اولیای الهی، پیش و بیش و بهتر از همه، این دعوت الهی را لبیک گویند و در تمام حالات خود، بر توبه و استغفار، مداومت ورزند تا به این وسیله، به فیض قرب الهی نایل شوند.
2. استغفار و توبه، دارای مراتب و درجاتی متناسب با عاملان آن است. توبه گنه کاران، توبه از گناه می باشد و توبه اولیا، توبه از پرداختن به غیرخدا و توجه به غیرحق است.
3. توبه و استغفار اولیای الهی و معصومان، مرتبه ای بالاتر از اینها دارد. آنان چون مستغرق در ذات جمیل الهی اند و توجّه به مقام ربوبی (کمال مطلق ) دارند، وقتی به خود و اعمال خویش می نگرند، با تمام عظمت و بزرگی آن اعمال، آنها را در برابر عظمت بی نهایتِ الهی، بسیار کوچک و مایه سرافکندگی و شرمندگی می بینند.
4. در حدیث نبوی، چنین آمده است: (انه لیُغان علی قلبی و انی أستغفراللَّه فی کل یوم مائة مره[5] ; گاهی بر دلم غبار می نشیند و من هر روز، هفتاد بار از خدا آمرزش می خواهم).
امام خمینی در شرح این حدیث می نویسد: (اولیای خدا، همواره انقطاع به سوی خدا دارند ; ولی به جهت مأموریت الهی خود، گاه به ناچار در مرآت عالم کثرات، توجه به حضرت حق می کنند و همین نزد آنان کدورت محسوب شده و برای زدودنش، استغفار می کنند. امام سجاد(علیه السلام) است که مناجات هایش را شما می بینید و می بینید چطور از معاصی می ترسد... مسئله غیر از این مسائلی است که در فکر ما یا در عقل عقلا یا در عرفان عرفا بیاید. ...از گناه خودشان گریه می کردند تا صبح. از پیغمبر گرفته تا امام عصر(عج )، همه از گناه می ترسیدند. گناه آنها، غیر از این است که من و شما داریم ; آن که یک عظمتی را ادراک می کردند که توجه به کثرت، نزد آنها از گناهان کبیره است... آنان در مقابل عظمت خدا، وقتی که خودشان را حساب می کنند، می بینند که هیچ نیستند و هیچ ندارند. واقع مطلب، همین است ; جز او کسی نیست و چیزی نیست... و از این که حضور در مقابل حق تعالی دارند و مع ذلک دارند مردم را دعوت می کنند، از همین، کدورت حاصل می شده)[6].
5. استغفار برای اولیای الهی، جنبه دفع و برای ما، جنبه رفع دارد ; یعنی ما استغفار می کنیم تا لغزش هایمان بخشیده شود و آنان استغفار می کنند تا نلغزند و اصلاً گناه به سراغشان نیاید. آن بزرگان با توبه، عبادت و اطاعت، درجات عصمت خویش را شدت می بخشند. از این رو، استغفار و توبه، در بالا رفتن درجات و پایندگی عصمت آنان، دخالت دارد.
6. توبه و استغفار و استغاثه دائمی پیامبر(صلی الله علیه وآله) در پیشگاه خدا، بالاترین نقش عملی را در تربیت امت دارد و به دیگران می آموزد که چگونه در پیشگاه خدا به توبه، تضرع و انابه بپردازند و به جهت پاره ای از اعمال نیک، مغرور نگردند.
پی نوشت ها
[1]. آل عمران (3 )، آیه 71 .
[2]. ذاریات (51 )، آیه 17 و 18 .
[3]. نور (24 )، آیه 13 .
[4]. بقره (2 )، آیه 222 .
[5]. محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 5، ص320 .
[6]. صحیفه امام، ج 20، ص 268 269 .
