با توجه به اصول جهان بینی و نظام ارزشی اسلام، می توان گفت هدف غایی این نظام عبارت است از: کمال و سعادت واقعی انسان نزدیکی هر چه بیشتر به خداست که تنها از راه بندگی او به دست می آید(1) بنابراین، هر آنچه زمینه ساز تحقق این هدف باشد ،از اهداف متوسط نظام اسلام به حساب می آید. از اهم این اهداف می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
شناخت خدا،(2) شناخت هستی،(3) شناخت انسان،(4) شناخت معاد،(5) شناخت ارزشها،(6) شناخت حقوق و وظایف،(7) تزکیه و تربیت،(8) عدالت(9( )اجتماعی، سیاسی، اقتصادی)، امنیت،(10) رفاه دنیایی،(11) رفع نیازهای روحی و عاطفی(12) و تحقق حکومت جهانی اسلام.(13) درباره اهداف نظام اسلام باید به این نکته توجه داشت که ویژگیهای ذکر شده برای نظام ارزشی اسلام، درباره اهداف آن نیز صادق است؛ یعنی اهداف این نظام مطابق فطرت و نیازهای انسان اند و از جامعیت، هماهنگی، جهان شمولی، زمان شمولی، انعطاف پذیری و اعتدال برخوردارند.
کار آمدی از عناصر مهم مرتبط با مشروعیت قلمداد شده و همواره چالش مهم نظامهای سیاسی به حساب می آید. این عنصر با مشروعیت در نظام های مختلف فلسفه، سیاست روابط متفاوتی دارد به گونهای که در نظام هایی که مشروعیت آنها مبتنی بر رای مردم است تضعیف کارآمدی در میزان مشروعیت تاثیر گذار است و در نظام هایی که بر پایه مشروعیت الهی بنا نهاده شده است کارآمدی در مشروعیت فلسفی تاثیر گذار هست اما مقبولیت جامعه شناختی آنها را متحول می کند.
درباره کارآمدی تعاریف متعددی بیان شده است ؛ این اصطلاح بیشتر در سه قلمرو مدیریت، اقتصاد و سیاست کاربرد دارد. در فرهنگ علوم سیاسی این اصطلاح به اثربخشی، تاثیر، توانایی، نفوذ، کفایت، قابلیت و لیاقت معنا شده است. در تعریفی دیگر، کارآمدی با کارآیی مترادف گرفته شده و به "قابلیت و توانایی رسیدن به هدفهای تعیین شده و مشخص " معنا شده است. سنجش مقدار کارآیی از طریق مقایسه مقدار استاندارد با هدف یا مقدار کیفیتی که عملابه دست آمده صورت می گیرد; مثلاتولید واقعی با تولید مورد هدف، و یا زمان مصرف شده با زمان پیش بینی شده مقایسه می شود(14) در فرهنگ اقتصادی کارآمدی با کارآیی مترادف گرفته و چنین تعریف شده است: استفاده مطلوب از منابع یا عوامل تولید یا قابلیت و توانایی رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده.(15)
در فرهنگ توصیفی مدیریت، کارآمدی به درجه و مقداری که یک اقدام یا فعالیت به هدف پیش بینی شده نایل می شود، تعریف شده است(16.) گاه نیز کارآمدی به "نسبت ستاده ها به نهاده ها " تعریف شده است.(17)
گلدن لایز در فرهنگ مدیریت عمومی، سه ویژگی برای کارآمدی مدیریت ذکرکرده است: الف ( باید برای برآورده ساختن اهدافی که برای آن طراحی شده است توانا باشد؛ ب) باید بتواند با تغییرات فرضی که اوضاع و شرایط اجتماعی و توسعه و پیشرفت فنی پدید آورد همگام باشد؛ ج) باید در عین آن که با سیاستها و برنامه کلی مطابق است، تقاضاهای خاص هر یک از اجزا را روا سازد. 18آنچه از مجموع این تعاریف به دست می آید و صحیح تر به نظر می رسد این است که: کارآمدی "موفقیت در تحقق اهداف با توجه به امکانات (امکانات در این تعریف، اعم از ظرفیت، استعدادها، ابزار و وسایل و منابع مادی و غیرمادی است) و موانع " است. از این رو کارآمدی هر پدیده، براساس سه شاخصه اهداف، امکانات و موانع آن پدیده مشخص می گردد. هر قدر پدیده ای با توجه به سه شاخصه مذکور در تحقق اهدافش موفق باشد، به همان مقدار کارآمد است.
چنین تعریفی از کارآمدی، تعریفی پراگماتیستی نیست؛ زیرا در تعاریف پراگماتیستی صرفا سود و فایده عملی فارغ از هرگونه جهت گیری ارزشی، معیار است; حال آنکه، بر اساس این تعریف - همان گونه که خواهیم دید - مولفه های ارزشی بالاترین اهمیت را دارند; همچنین، این تعریف با نظریه بسیار مشهور در باب کارآمدی، با نام "نظریه توفیق " متفاوت است؛ زیرا اولا، طبق نظریه توفیق، فقط "اهداف ذاتی " ملاک هستند، نه اهداف تبعی; و ارزیابی کارآمدی هر سازمان، تنها باید براساس سنجش موفقیت نهایی آن سازمان در تحقق اهداف ذاتی اش مشخص شود; ثانیا، از آنجا که در این نظریه فقط تحقق اهداف مهم است، ابزار و روش تحقق آن مهم نیست و از هر وسیله ای می توان برای رسیدن به اهداف استفاده کرد; اما بر اساس تعریف ارائه شده، هر چند میان اهداف اصلی، ذاتی، نهایی،کمی و کیفی تفاوت است، هر یک از این اهداف، ارزش و سهم خاص خود را در سنجش کارآمدی دارد; افزون بر این، نظام ارزشی ای که تعیین کننده اهداف است، اجازه نمی دهد از هر وسیله ای برای دستیابی به هدف استفاده شود. همچنین در نظریه توفیق، به تاثیر امکانات و موانع در راه رسیدن به اهداف توجهی نشده است.
*کارآمدی امری نسبی است
اگر به نوع پرسشهایی که درباره کارآمدی پدیده های گوناگون مطرح می شود دقت کنیم، در می یابیم که افراد، کارآمدی را امری مطلق تلقی می کنند؛ اما آیا واقعا چنین است؟ از آن جا که هر پدیده اهداف، امکانات و موانع خاص خود را دارد، به راحتی می توان دریافت که کارآمدی امری نسبی است و کارآمدی هر پدیده مخصوص خود آن پدیده است. از این گذشته، با توجه به اینکه اهداف، امکانات و موانع یک پدیده خاص نیز می تواند تغییر کند، کارآمدی هر پدیده خاص، در حالات و شرایط گوناگون متفاوت است. اهمیت توجه به این نکته آنگاه روشنتر می گردد که بخواهیم درباره کارآمدی پدیده های زمان مند داوری کنیم؛ برای مثال، یک نظام سیاسی، امری زمانمند و دارای مراحل است که در زمانهای مختلف می تواند از امکانات و موانع و اهداف متفاوت برخوردار باشد؛ از این رو، کارآمدی نظام سیاسی را باید در شرایط و مراحل گوناگون جایگزینی، استقرار، تثبیت اولیه، گذار، و ثبات، جداگانه بررسی و ارزیابی کرد. البته کارآمدی کل، برابر است با حاصل جمع (جبری) کارآمدی های مراحل گوناگون.
*کارآمدی جزء – کل
در مقام ارزیابی کارآمدی یک پدیده مرکب، نظیر نظام سیاسی، آیا می توان بر اساس کارآمدی یا ناکارآمدی یک جزء، آن پدیده را کارآمد یا ناکارآمد دانست؟ برای مثال، آیا می توان به دلیل کارآمدی یا ناکارآمدی یکی از قوای سه گانه یک حکومت آن حکومت را کارآمد یا ناکارآمد دانست؟ درباره یک دانشکده یا یک مدرسه، با توجه به زیرمجموعه های آنها چطور؟ بر اساس تعریف کارآمدی، به لحاظ منطقی، پاسخ این پرسشها منفی است؛ زیرا کارآمدی یک پدیده مرکب امری است مجموعی که از حاصل جمع (جبری) کارآمدی اجزا به دست می آید.
توجه به این نکته می تواند راه را بر برخی مغالطات در باب ارزیابی کارآمدی نظام های سیاسی، از جمله نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران، مسدود کند. بارها دیده شده است که برخی نویسندگان از کارآمدی یکی از اجزای نظام سیاسی لیبرال، کارآمدی کل این نظام را نتیجه گرفته اند و، برعکس، از ناکارآمدی یکی از اجزای نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران، ناکارآمدی کل این نظام را استنتاج کرده اند. این کار، که همان سرایت دادن حکم جزء به کل است، چیزی جز مغالطه ی مشهور به "مغالطه جزء و کل " نیست.(19)
*کارآمدی نظام سیاسی با توجه به امکانات
در یک تقسیم بندی کلی می توان امکانات لازم برای کارآمدی را به دو دسته مادی و غیرمادی تقسیم نمود :
1. امکانات طبیعی و مادی: مراد از امکانات مادی همه مولفه ها و عناصری است که به طور طبیعی در اختیار یک نظام قرار دارد. منابع طبیعی، موقعیت جغرافیای سیاسی، وضعیت آب و هوایی، خاک، زمین، منابع آبی، منابع زیرزمینی و روزمینی، ضریب هوشی و استعدادی طبیعی، و نظایر آن.
2. امکانات غیر مادی: برای آنکه یک نظام کارآمد باشد، افزون بر امکانات مادی و نبودن موانع، به مجموعه ای از امکانات غیرمادی نیاز است. امکانات غیرمادی گسترده است که در اینجا به برخی از اهم آنها اشاره می شود :
مبانی اندیشه ای (جهان بینی و نظام ارزشی)، مشروعیت، مجموعه قوانین و مقررات صحیح و متناسب (قانون اساسی، قوانین عادی، مقررات،...) ساختار و تشکیلات، طراحی، برنامه ریزی، نیروی انسانی متعهد و متخصص، مدیریت، نظارت و کنترل، بستر مناسب سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی داخلی و خارجی و... .
*کارآمدی نظام سیاسی با توجه به موانع
موانع کارآمدی یک نظام نیز به دو دسته کلی تقسیم پذیر است :
1. موانع داخلی: کمبود یا فقدان هر یک از امکانات مادی و غیرمادی، خود مانعی بر سر راه تحقق اهداف یک نظام به حساب می آید. افزایش تقاضای خدمات (برای مثال در اثر افزایش زاد و ولد و پناهندگان خارجی;) افزایش آستانه رضایتمندی (برای مثال در اثر ارتقای سطح آگاهی، رفاه، تغییرات ارزشی، تبلیغات، ...)؛ تحولات ناموزون و غیرمناسب سیاسی، فرهنگی، اجتماعی؛ میراث های منفی و مخرب علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی؛ گروههای بی تفاوت، مخالف و معاند داخلی و اشتباهات و انحرافات مسئولان، مدیران و کارگزاران، ... از جمله موانع داخلی هستند.
2. موانع خارجی: نظام سیاسی، مانند هر پدیدهای دیگر، برای تحقق اهداف خود نیازمند آن است که بر موانع خارجی فایق آید. موانع خارجی نظام سیاسی را در یک نگاه کلی می توان به شش دسته تقسیم نمود :
الف) موانع اندیشه ای: جهان بینی ها و نظام های ارزشی مخالف و مهاجم؛
ب) موانع فرهنگی: فرهنگهای متفاوت، مخالف و مهاجم؛
ج) موانع سیاسی: اهداف، رویکردها، روشها و رفتارهای سیاسی مخالف و مهاجم ؛
د) موانع اقتصادی: حصر، بایکوت اقتصادی و... ؛
ه) موانع نظامی: حمله و تهدید نظامی؛
و) موانع مربوط به قوانین و مقررات: قوانین، مقررات و کنوانسیون های مخالف.
با توجه به آنچه گفته شد و نیز مقایسه وضع کشور در بخش های مختلف با قبل از انقلاب و نیز کشورهای دیگر و امکانات آنها، می توان به دست آورد که آیا این نظام اسلامی موفق بوده است یا نه. این امر مورد قبول است که در نظام جمهوری اسلامی نیز مثل همه نظامها مشکلها و کمبودهایی به چشم می خورد که باید آنها را با توجه به مقدار امکانات و حجم موانع موجود بر سر راه این نظام مورد ارزیابی قرار داد.
پی نوشتها :
1- ر.ک سوره ذاریات، آیه . 56
2- ر.ک سوره بقره، آیه 29، 28، 22، 21 و سوره آلعمران، آیه 6، 5، 2، 18 و سوره انعام، آیه 2، 56، 80 و سوره عنکبوت، آیه . 63
3- ر.ک سوره فصلت، آیه 11، 12، و سوره طلاق، آیه 12، و سوره ملک، آیه3 ، و سوره اعراف، آیه 54، و سوره نوح، آیه 15
4- ر.ک سوره مومنون، آیه 12، 13 و سوره یونس، آیه 12 و 20، و سوره هود، آیه 10، و سوره اسراء، آیه 10، و سوره معارج، آیه 19، و سوره قیامت، آیه 14، و سوره علق، آیه . 716
5-ر.ک سوره بقره، آیه 62، 254 و آل عمران، آیه 25، 30، 106، 185 و سوره ابراهیم، آیه 42، 48، و سوره نمل، آیه 84، 89 و سوره اسراء، آیه . 13
6-ر.ک سوره بقره، آیه 212 و سوره آل عمران، آیه 14، 15 و سوره نساء، آیه 74، و سوره مائده، آیه 2، 1، و سوره شمس، آیه 8، 7، و سوره عصر، آیه 3، 2
7-ر.ک سوره بقره، آیه 223، 282 و سوره نساء، آیه 86 و سوره انعام، آیه 151، 152 و سوره ممتحنه، آیه 12، 11، 10 و سوره احزاب، آیه . 37
8-ر.ک سوره بقره، آیه 151 و آل عمران، آیه 164 و سوره جمعه، آیه 2
9-ر.ک سوره نحل، آیه 90 و سوره شورا، آیه 15، و سوره حدید، آیه 25، و سوره مائده، آیه 8 و سوره نساء، آیه 58 و سوره حجرات، آیه 13
10- ر.ک سوره اعراف، آیه 56 و سوره مائده، آیه 33، و سوره بقره، آیه 193 و سوره نساء، آیه 29، 30، 251 و سوره حجرات، آیه .12
11- ر.ک سوره قصص، آیه 77 و سوره زخرف، آیه 32 و سوره آلعمران، آیه 14
12- ر.ک سوره آلعمران، آیه 103، و سوره نساء، آیه 128، 114 و سوره بقره، آیه . 177
13- ر.ک سوره فتح، آیه 28 و سوره بقره، آیه 193 و سوره قصص، آیه .50
14- علی آقا بخشی، فرهنگ علوم سیاسی، تهران: انتشارات چاپار، 1379، ص 446
15- حسن گلریز، فرهنگ توصیفی لغات و اصطلاحات علوم اقتصادی، تهران: مرکز آموزش بانکداری، چ اول، 1368
16- درک فرنج، فرهنگ توصیفی مدیریت، ترجمهی محمد صائبی، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1371، ص 211
17- شمس السادات زاهدی، فرهنگ جامع مدیریت، تهران: چاپ سپهر، 1376، ص 111 - 112
18- 110 .. p1998 .Dictionary Of Public Adminstration، Ed; Gayon Raj، Valosta state university، U. S. A 18
19- قانون اساسی، مشروعیت و کارآمدی "، عصر ما، شمارهی . 202
( منبع: کارآمدی نظام جمهوری اسلامی، امکانات و موانع ، مصطفی فتحعلی خانی ، فصلنامه صباح شماره 11 )
