مذهب مالکی و شخصیت او را با توضیح کامل بیان کنید؟
شخصیت مالک
این مذهب، دومین مذهب اهل سنت از نظر قدمت و سومین آن از نگاه قلمرو است. مؤسس این مذهب، مالک بن انس بن مالک بن عامر اصبحی مدنی از طبقه سوم فقیهان تابعی مدینه است. او حدود سالهای 90 تا 97 در آن شهر تولد یافت. مالک بیشتر زندگانی خود را در مدینه سپری کرد. فقه را نزد ربیعة بن فروخ، ابن شهاب زهری، نافع مولی عبدالله بن عمر بن هرمز، امام جعفر صادق (ع) و ابوالزناد فرا گرفت. وی از پیشوایان مکتب حدیث علم آموخت. عبدالرحمن بن هرمز و عبدالرحمن معروف به ربیعة الرای (م136ق) از استادان او هستند. در سن هفده سالگی پس از آن که اساتیدش او را در فقه و حدیث گواهی کردند مالک (93197ق) در مدینه به فتوا دادن و تدریس پرداخت و حدود هفتاد سال در همین شهر به افتاء و تعلیم مردم ادامه داد .او برای تدریس و فتوا در مسجد النبی می‌‌نشست و به هنگام خواندن حدیث به قبر پیامبر (ص) اشاره میکرد. وی در برابر خلفا، سیاست آرامی را دنبال میکرد. اما با سکوت او در برابر قیام نفس زکیه به سال (145 ه.ق) والی مدینه را به او بدگمان ساخت و او را مجازات کرد. منصور بابت این رفتار والی که بی‌اطلاع او صورت یافته بود، از مالک عذرخواهی نمود. همچنین هارون در سفر حج خود در سال 179 ه.ق در آخرین سال عمر مالک، از او دیدار به عمل آورد. با این همه، می‌توان گفت که مالک از عباسیان ناخشنود بوده، چنانکه همین ناخشنودی او سبب گرایش امویان اندلس به او گشت. مالک، در حدیث شناسی پیشگام بود. اثر مهم فقهی مالک کتاب (الموطأ) است که به درخواست منصور به نگارش آن پرداخت. دیگر اثر او، (رسالة إلی الرشید) است.
مذهب فقهی مالک، به مثابه یک مدرسه فکری نبوده و اجتهاد فقهای آن فراتر از رأی مالک نمی‌رود. مالکیان در باورهای اعتقادی خود پیرو مکتب اشعریند.
مذهب مالک پیش از ظهور مذهب شافعی، بر حجاز، مصر و سرزمین های آفریقایی اطراف آن، اندلس و سودان غلبه داشت و در بغداد هم حضور چشمگیری داشت تا آن که پس از سال 400 ه.ق. رو به افول نهاده، با ظهور مذهب شافعی در مصر، مذهب مالکی در آن به جایگاه دوم تنزل یافت اما موقعیت خود در شرق آفریقا را از دست نداد. امروزه مذهب مالکی در قسمت های شمالی آفریقا، الجزایر، تونس، در قسمت های کوهستانی مصر، سودان، کویت، قطر، بحرین غلبه دارد و در فلسطین و عربستان هم به ویژه منطقه احساء به صورت محدودتر ادامه حیات می دهد
1.1.2. منابع استنباط نزد مالک
قرآن کریم
سنت، دومین تکیه گاه مالک بود. از دیدگاه او برخلاف ابوحنیفه خبر واحد حجت است و کوتاهی درباره آن تا زمانی که با عمل مردم مدینه مخالفتی نداشته باشد جایز نیست. بیشتر اتکای مالک در حدیث روایاتی بود که اهل حجاز نقل کردهاند.
اجماع: مالک، افزون بر اجماع به معنای مشهور آن نزد عموم، اجماع مردم مدینه را هم حجت می‌دانست.
قیاس: وی بر احکامی که در کتاب و سنت بدانها تصریح شده قیاس میکرد، چنان که درموطاء احکام بسیاری از این نوع آمده‌است.
استحسان: شاطبی از قول اصبغ می‌گوید: از ابن قاسم شنیدم که به نقل از مالک می گفت : استحسان نه دهم علم است. با این حال، مالک به اندازه ابوحنیفه دامنه استحسان را گسترش نداده‌است.
استصحاب: قرافی می‌گوید: استصحاب نزد مالک، امام مزنی و ابوبکر صیرفی حجت است.
مصالح مرسله: یکی از اصول مالک اعتبار دادن به مصالح مرسله‌است ، چنان که مذهب اوبه عمل به مصلحت شهرت دارد.
سد ذرائع: مالک بیش از دیگران دامنه این اصل را گسترد و بسیاری از احکام را بر آن استوار ساخت.
عرف: مالک به عرف هم پناه می‌برد، اما در بنای احکام بر آن به اندازه دیگران پیش نمی‌رفت.
قول صحابی: فقه مالک بر فتواها و داوریهای صحابه تکیه داشت. او فقه فقهای هفتگانه رادر مدینه فراگرفت و سنت را همان چیزی می‌دانست که صحابه برآنند. به همین دلیل در میان همه منابع استنباط او فتوای صحابه جایگاهی برجسته داشت.
1.1.1. ویژگی‌ها و منابع مذهب مالکی
- مالک علاوه بر کتاب، سنت، فتاوی صحابه، اجماع، قیاس، استحسان، مصالح مرسله و استصحاب، عمل اهل مدینه را در زمره منابع دینی یاد کرده است.
- مالک، ظاهر قرآن را بر سنت مقدم می‌داشت. او عام و مطلق کتاب و سنت را قطعی ندانست، بلکه درهای تخصیص و تقیید را به طور کامل گشود.
- مراعات مصلحت: مالک بر این عقیده بود که هدف اصلی شارع تحقق بخشیدن به مصالح و منافع مردم است. به همین دلیل فقه خود را گاه با سد ذرایع و گاه با فتح آن پیرامون این محور به حرکت درآورد تا این مصالح را از طریق قیاس و استحسان یا ازطریق مصالح مرسله و سد ذرایع و یا هر طریق دیگری برآورده سازد. وی از همین دیدگاه، عقود را وسیله‌ای قرار داد که خواسته‌های اصلی مردم را تحقق می‌بخشد و با مقتضای عرف آنان همراهی و همسویی دارد.
- او در پی‌بردن به هدف شریعت به فتواها و داوریهای صحابه تکیه می‌کند و سپس به عنوان کسی که در فهم متون شریعت و همچنین اهداف دور و نزدیکش به ریشه رسیده، به شناخت و کشف احکام و اهداف آنها می‌پردازد.
- وی طعن بر اصحاب رسول خدا (ص) را زشت شمرده و آن را جرم بزرگ می‌دانست.
- او همچنین قرآن را قدیم دانسته و به جبر باور داشت.
1.1.2. فقها و کتب مالکی
- مالک بن انس اصبحی (امام المذهب) (م179). فتاوای پراکندة وی به عنوان مدونات جمع شد که عبارت است از:
- الأسدیة (فی فقه المالکیة)؛ اسد بن فرات بن سنان قاضی قیروان (م204ق) شاگرد مالک و محمد بن حسن شیبانی، آن را از اجوبة عبدالرحمن بن قاسم گردآوری کرده است.
- المدونة الکبری = مدونة سحنون؛ عبد السلام بن سعید التنوخی ملقب به سحنون (م240ق) که محتوای آن را به واسطة عبد الرحمن بن قاسم عتقی (م191ق) از امام مالک بن أنس روایت کرده است.
- الواضحة فی السنن و الفقه؛ ابن حبیب، عبدالملک بن حبیب سلمی قرطبی (م238ق).
- المستخرجة العتبیة علی الموطأ؛ ابوعبدالله محمد عتبی قرطبی (م254ق).
- الموّازیة؛ ابوعبدالله محمد به سعید معروف به ابن‌موّاز قرطبی (م281ق).
- ابوبکر باقلانی (م403ق): الانصاف فیما یجب ولایجوز فیه الخلاف، و: التمهید فی أصول الفقه، و: المقنع فی أصول الفقة
- ابن ابی‌زید قیروانی(م386ق): الرسالة (که شروح متعددی بر آن نگاشته شده است)
- ابن‌عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر نمری شیخ علمای اندلس (م436ق): الکافی، و: التمهید لما فی الموطأ من المعانی و الأسانید، و: الاستذکار لمذهب علماء الأمصار.
- باجی، ابوالولید سلیمان بن خلف تمیمی باجی (م474ق): المنتقی در هفت مجلد که منتخبی از شرح خود او بر موطأ مالک است و گفته می‌شود بهترین کتاب در مذهب مالک است.(1)
- ابن رشد/ پدر (م520ق): البیان و التحصیل؛ و: المقدمات
- محمد بن احمد معروف به ابن رشد قرطبی/ حفید (م595ق): بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، این کتاب ارزنده دارای دو جزء است و اخیراً نسخة محقق آن توسط مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی نیز به چاپ رسیده است؛ و: البیان، و: المقدمات
- احمد بن ادریس بن عبدالرحمان معروف به قرافی (م684ق): الاحکام فی تمییز الفتاوی عن الاحکام، الذخیرة، و: الفروق این کتاب دارای چهار جزء است.
- خلیل جندی، خلیل بن اسحاق بن موسی مصری (م776ق): مختصر المذهب المالکی که دارای شروح متعدد است و طلاب مالکی آن را حفظ می‌کنند. شروح معروف مختصر عبارت است از:
- التاج والإکلیل شرح مختصر خلیل؛ ابوعبدالله محمد بن یوسف بن ابی‌القاسم عبدری معروف به مواق (م897ق).
- مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل؛ ابو عبدالله محمد بن محمد بن عبد الرحمان مغربی معروف به حطاب رعینی (م954ق) شامل شش جزء(2)
- شرح الخَرَشی علی مختصر خلیل، محمد بن عبدالله خرشی (م1101ق) در شش جزء که با حاشیة عدوی (م1189) بر (مختصر) چاپ شده است.
- الشرح الکبیر؛ و: الشرح الصغیر شیخ ابوالبرکات احمد بن محمد دردیر عدوی (م1201ق)
- حاشیة؛ لمحمد عرفه شمس‌الدین دسوقی(م1230ق) که در حاشیة الشرح‌الکبیر چاپ شده است.
- شرح الزرقانی علی مختصر خلیل؛ شیخ عبدالباقی بن یوسف زرقانی (م1099ق) در هشت جزء که در چهار مجلد به چاپ رسیده است.(3)
- الشرح المیسر؛ علامة محنض بابه بن اعبید الدیمانی الشنقیطی (م1277ق).
- شاطبی(م790ق): الموافقات
- قاضی ابوبکر محمد بن عاصم اندلسی غرناطی، معروف به ابن عاصم (م829ق): تحفة الحکام در دو جزء.(4)
- تسولی سبراری، علی بن عبد السلام (م1258ق): البهجة فی شرح التحفة.(5)
- عدوی (م1189ق): حاشیة العدوی علی کفایة الطالب (اثر برانی)
- أمیر(مت 1232ق): الإکلیل
- محمد علیش(م1399ق): منح الجلیل ، فتح العلی المالک
- آبی ازهری، صالح عبد السمیع (م1330ق): جواهر الإکلیل = شرح مختصر العلامه الشیخ الجلیل فی مذهب الامام مالک؛ و: الثمر الدانی فی تقریب المعانی شرح رسالة ابن أبی زید القیروانی
- داه شنقیطی (م1389ق): فتح الرحیم علی فقه الإمام مالک بالأدلة (شرحی بر نظم رسالة ابن أبی زید قیروانی)(6)
1. دو شرح مهم دیگر بر موطأ مالک، یکی اثر جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی شافعی (م911ق) به نام تنویر الحوالک و دیگری اثر محمد بن عبدالباقی زرقانی (م1122ق) به نام شرح الزرقانی است.
2. این شرح به همراه شرح مواق درحاشیپة آن، توسط دارالفکر در لبنان به چاپ رسیده است.
3. بر این شرح معروف، حواشی و شروحی نگاشته شده که اهم آنها چنین است:
حاشیة البنانی (م1194ق)
حاشیة الرهونی (م1230ق)
حاشیة الأمیر علی (م1232ق)
4. ارجوزة (تحفة الحکام) در 1699 بیت پیرامون حوال شخصیه و معاملات بر مذهب مالکی به نظم کشیده شده است.
5. شرح مذکور از تحفه به همراه شرح دیگری از ابوعبد الله تاودی مالکی (که مختصرتر از البهجه است) به تصحیح محمد عبد القادر شاهین توسط دار الکتب العلمیة (بیروت، 1418 ه - 1998م) در دو مجلد به چاپ رسیده است.
6. سایر فقها و کتب فقهی مهم مالکیه عبارت است از:
- عبد الوهاب بغدادی(م422ق): الإشراف علی نکت مسائل الخلاف
- ابن عربی(م543ق): أحکام القرآن
- ابن حاجب(م646ق): جامع الأمهات
- عبدالرحمن البغدادی(م732ق): إرشاد السالک إلی أشرف المسالک
- ابوقاسم ابن جزی (م741ق) نویسنده کتاب القوانین الفقهیه فی تلخیص مذهب المالکیة.
- برهان‌الدین ابراهیم بن علی بن محمد، معروف به ابن‌فرحون (م799ق): تبصرة الحکام فی اصول الاقضیة و مناهج الأحکام؛ در دو جزء.
- ونشریسی(م914ق): المعیار المعرب
- أبوالحسن المالکی(م939ق): کفایة الطالب الربانی
- ابن‌عرفة (م803ق): تفسیر ابن عرفة
- ابوالحسن بن خلف(م857ق): کفایة الطالب الربانی شرح رسالة ابن القیروانی
- میارة، محمد بن أحمد (م1072ق): الإتقان والإحکام شرح تحفة الأحکام= شرح میارة
- نفراوی(م1120ق): الفواکه الدوانی
- صاوی، احمد بن محمد الخلوتی (م1241ق): بلغة السالک لأقرب المسالک علی الشرح الصغیر (تألیف أحمد دردیر)
