مبانی درمان معنوی در اسلام چیست؟

نام نویسنده:
آیة‌الله جوادی آملی

گروه اخلاق پژوهشکده علوم وحیانی معارج
محقّق: محمدربیع میرزایی
عارفان و عارف‌نمایان
صدرالمتألهین در مقدّمه کتاب اسفار1ضمن دعوت به تزکیه نفس از شهوات برمبنای بسیاری از آیات و روایات و استحکام معرفت و حکمت با اجتناب از ترّهات و مضلاّت، به عارف‌نمایانی اشاره می‌کند که از جمله صوفیه بوده و دارای ترّهات و لاطائلاتی هستند که هیچ سنخیتی با عقاید پاک ندارد و مردم را از شرّ آنها برحذر می‌دارد.
در طول تاریخ چنین بوده است که در کنار هر حقیقتی، معادل ساختگی آن نیز جعل می‌شد؛ به همین جهت به برخی صوفیانی که از جهّال مردم بودند، اما سخن خود را به عرفان استناد می‌دادند، اشاره می‌کند و ترّهات این گروه کاذب را فتنه‌ای گمراه کننده می‌شمارد که موجب لغزش گامها از جاده صواب است و دیگران را نسبت به شرّ این طائفه آگاهی می‌بخشد.
همان‌گونه که در کنار انبیا(ع) متنبّیانی همچون علف هرز می‌رویند و در میان فقیهان، متفقّهانی می‌بالند و در جوار فلاسفه، متفلسفانی می‌خرامند، در دیار عرفا نیز جاهلانی کاذب سر بر‌آرند که میان اوهام باطلشان هرگز با مشهوداتِ عارفانِ شاهد مساوقت نباشد:
سحر با معجزه پهلو نزند دل خوش‌دار
سامری کیست که دم از ید بیضا بزند2
بر همین اساس، برای صیانت آسمان عرفان از عروج کاذبانه کسی که "نهاد دام و سرِ حقّه باز کرد"، همواره عارفان واصلی همچون سیّدحیدر آملی، علاّمه طباطبایی و امام خمینی رحمهم‌الله در جایگاه حراست از حریم الهی و تعالیم زلال و ناب نبوی قرار گرفته و تمام اهتمام خویش را به کار گرفتند تا هرگز سیّئات مدعیان کاذب، به حسنات سالکان واصل نیامیزد و آنان که "هزار نکته باریک‌تر ز مو" را شکافتند و یافتند و ساختند و پرداختند، به جرم داعیه‌داران قلندری که تنها گواهِ عرفانشان گیسوی درازشان است، مورد بی‌مهری قرار نگیرند و تشنه‌کامان معارف زلال را از زادراه این پرهیزکاران پرمحتوا و بی‌ادعا محروم نسازند؛ لذا پیش از هر گروهی، عرفای شامِخ دستی از آستین غیرت به در آوردند و با حلم و بردباری، اتهام کفره و زنادقه را به جان خریدند و توفیق یافتند که معارف بلند الهی را از عرفان به عرصه فلسفه وارد کنند.
صدرالمتألّهین(ره) نیز در بسیاری از آثارش نظیر"اسفار" به طرد و تکفیر جَهَله صوفیه پرداخته و کسی را که تمایز هویت مطلق و منزّه از کثرت با مجموعه قانونمند نظام کیهانی مقدور فهمش نبوده و لذا انسان کبیر را که انسان صغیر، نمونه اوست، معاذ‌الله خدا پنداشته، زندیق دانسته3و از شرّ تُرّهات این گروه ضال مضلّ به خدای سبحان پناه برده است.4
فقیهان ماهر نیز رجوع به اهل خبره را از نظر دور نداشته‌اند؛ به همین جهت براساس مطلبی که عرفا فرموده‌اند و حکما تکرار و تأیید و تثبیت و تشریح فرموده‌اند، فتوا داده‌اند.
بنابراین محور قَهر و مِهر و مدار جذب و دفع و مسیر قدح و مدح و طریق جرح و تعدیل و... کاملاً روشن است و همان‌طور که مرحوم سیّد‌حیدر آملی(ره) فرموده ‌است، تنها گروه ناجی، کسانی‌اند که مؤمن مُمْتَحن5بوده، هم به همه احکام ظاهر معتقد و به آن عامل باشند، هم به همه اسرار باطن، مؤمن و به اهل‌بیت(ع) معتقد و به ولای آنان مؤمن بوده و اسرار علوم آنان را حمل کنند؛ یعنی در حقیقت به حدیث ثقلین معتقد و به آن عامل باشند.6
باید عرفان و معرفت در آنان اثر کرده، ایشان را به مقام ایقان برساند نه اینکه با مشتی از اصطلاحات، خود را نمایان سازند. امام خمینی(ره) در بیانی رسا در این باره می‌فرماید: "ما به این عمر کوتاه و اطلاع کم، در این عرفای اصطلاحی و در علمای سایر علوم، اشخاصی دیدیم که [یقین داریم] این اصطلاحات در دلشان اثر نکرده، بلکه اثر ضد کرده! ای طلبه مفاهیم! ای گمراه حقایق! قدری تأمّل کن ببین چه داری از معارف؟ چه اثری در خود از حق و صفاتش می‌بینی؟"7
اگر کسی بخواهد به چنین مقام منیعی راه یابد و اسفار چهارگانه را پشت سر بگذارد، باید بینشی عمیق داشته باشد: "شریعت" را در خدمت "طریقت" و هر دو را در خدمت "حقیقت" بداند و در مسیر طولی خود، بین این سه امر، جدایی نیندازد و در هیچ مرحله‌ای آنها را از یکدیگر جدا نکند.
عارف واقعی آن است که عالَم را محضر حق بداند و در همه حالات و لحظات عمر، نسبت به واردات انحرافی قلبی و صدور اعمال قالبی مراقبت کند و به ظاهر و باطن شرع اهتمام داشته باشد، نه اینکه آن را پوششی برای اهداف نفسانی خویش قرار دهد.
ملاک معرفت عارفان صادق و صوفیان کاذب
برخی می‌پندارند که اهل طریقت‌اند و کاری با احکام دین و ظواهر شریعت ندارند. می‌پندارند که می‌توان بدون توجه به شریعت، طیّ طریق کرد و به حقیقت رسید. آنان معتقدند که هدف، درک مقصود و محبوب است و عناصر دیگر، مانع وصول و سلوک است! همچنین احکام و تعالیم شریعت را ابزاری برای عوام می‌دانند و خواص را بی‌نیاز از وسیلت می‌شمارند و می‌پندارند که خواص می‌توانند به هر سبب و وسیله‌ای خود را به غایت مطلوب برسانند!
حضرت امام خمینی(ره) در پاسخ چنین افرادی می‌فرماید: "آنها که فکر می‌کردند یا فکر می‌کنند که بدون "شریعت" می‌توانند به مقصد برسند، هیچ شاهد و دلیلی ندارند، زیرا ذات اقدس اله که راهنماست، تنها راه را عمل به شریعت می‌داند و آنها که می‌پندارند با عمل به "شریعت" نمی‌توان به "طریقت" رسید، آنها هم شریعت را درست نشناخته و به آن عمل نکرده‌اند؛ و آنها که با سیر و سلوک و شریعت و طریقت هماهنگ شدند، ولی به "حقیقت" بار نیافتند، برای آن است که به درستی طی طریق نکردند".8
ایشان این سخن را ذیل آیه شریفه "وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لأکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا یَعْمَلُون"9 که در بارة اهل کتاب است آورده ‌است. ظاهر آیه این است که اگر اهل کتاب به تورات و انجیل خود عمل کنند و صاحبان شرایع آسمانی به آنچه به سوی آنها نازل شده است، عمل نمایند، هم روزی‌های آسمانی (باران، تابش به موقع آفتاب و...) نصیبشان خواهد شد، هم روزی‌های زمینی.
بزرگان اهل معرفت نیز از این آیه کریمه چنین برداشت کرده‌اند که اگر صاحبان هر شریعتی در زمان صحّت و سلامت آن، به احکامش عمل کنند، خدای سبحان، هم "طریقت" را بهره آنان می‌کند، هم "حقیقت" را. از "طریقت" به "علمُ الأرجُل" یاد می‌شود؛ یعنی علمی که با رفتن و طی طریق نصیب انسان می‌شود و از "حقیقت" به علمی که "لأکلوا من فوقهم" نام می‌برند؛ پس آیه فوق به دو قسم از علوم اشاره دارد:
1. دانش‌های مدرسه‌ای که با کوشش نصیب انسان می‌شود.
2. علومی که از بالا به انسان افاضه می‌شود: "دولت آن است که بی خون دل آید به کنار".10
اکنون می‌توان برای این آیه چنین معنای دقیق‌تری ارائه کرد: اگر کسی به درستی به دین عمل کند، هم علوم سمائی از راه الهام آسمانی نصیبش می‌شود که "العلمُ نورٌ یقذفُه الله فی قلب من یشاءُ"،11هم از راه کسب و سیر و سلوک، علوم صحیحی بهره‌اش خواهد شد.
حضرت امام خمینی(ره) ذیل این کریمه می‌فرماید:
"از این آیه به خوبی برمی‌آید که نیل به معرفت و باطن، جز از راه ظاهر و حفظ آن میسّر نیست. این چنین نیست که کسی بتواند ظواهر شرعی را رعایت نکند و بگوید من اهل سیر و سلوکم و به باطن رسیده‌ام".12
براساس آنچه گفته شد، هم هماهنگی "شریعت" و "طریقت" بیان شد، هم صوفیان کاذب و عوام که بدون شریعت، دم از طریقت می‌زنند محکوم شدند، هم به متحجّران و مقدّس مآبانی که می‌پندارند شریعت، انسان را به جایی نمی‌رساند، تذکر داده شد که شما درست عمل نکرده‌اید؛ وگرنه می‌یافتید آنچه دیگران یافتند؛ زیرا نیل به باطن، تنها یک راه دارد که همان عمل به "شریعت" است.13
به همین مناسبت و برای آگاهی بیشتر از انحرافات موجود در مسیر سیر الی‌الله و پیشگیری از گرفتاری در دام عارف‌نمایان کاذب، شایسته است که از بیماری‌های درونی و امراض قلبی و آفات نفسانی انسان و همچنین راه‌های درمان معنوی آنها آگاهی یافت؛ لذا به اجمال به نکاتی در این باره از منظر قرآن کریم پرداخته می‌شود. امید که رهروان طریق حق را به کار آید:
شناخت امراض دل و درمان آن
خدای سبحان در قرآن کریم، نظام عالم را به قلمرو عقل، منطقه مثال و محدوده طبیعت تقسیم کرده است که هر یک، موجودات ویژه خود را دارد و در کنار سفره‌ای عام با هم مرتبط هستند، اما در این میان، شاهکار خلقت و خلیفة‌الله، نه همانند فرشتگان، از صِرف فراطبیعت است، نه همتای گیاهان و حیوانات، فقط درگیر محدوده طبیعت؛ بلکه از خاک و گِل آغاز می‌شود و تا اوجِ "إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلاقِیه"14پرّان و قربان می‌شود که خدای حکیم در شأن چنین وجود جامعی فرمود: "فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِین".15 هموست که طبیعت و ماورای آن را در خود گرد آورده و دو سرخطِّ حلقه هستی را به یکدیگر وصل کرده است.
براین‌اساس می‌توان او را "مجمع‌البحرین"، بلکه مجمع‌البِحاری خواند که درونش سه دریای طبیعت، مثال و عقل، بدون اختلاط و امتزاجِ باغیانه16 فراهم آمده و در ساحت و صحنه وجود او میان دنیا، برزخ و قیامت، جمع شده است.
آدمی گنجینه سرّ حق است
گرچه در بحر هوس مستغرق است
ازاین‌رو شناخت سلامتی و بیماری و راه‌های درمان امراض این آیت والای حق، اهمیّتی همتای شناخت اصل او دارد.17
برای هر یک از بخش‌های وجودی او دو حالت صحّت و مرض محتمل است که تشخیص آنها در بخش طبیعت، در عین صعوبت و دقّت علمی، کاری سهل و آسان است و علاج آن نیز که در بخش‌های مختلف با دامپزشکی مشترک است، چندان دشوار نیست و پیشرفت پزشکی با همه زیر مجموعه وسیع، عمیق، دقیق، فنّی و...، نشانه سهولت دستیابی بشر به آن است، اما در بخش فراطبیعی و روحانی، شناخت، بسیار دشوار است و تشخیص صحّت و مرض و درمان بیماری‌های آن نیز کار آسانی نیست.
نشانه این دشواری نیز کثرت ابتلای مبتلایان از یک سو، تعدّد بیماری‌های اخلاقی صعب‌العلاج از سوی دیگر و کمیابی یا نایابی طبیبان روح و مربّیان روان و شافیان قلوب از سوی سوم است (فاعلی- کمّی- قابلی).
براین‌اساس، قرآن کریم کمتر به تبیین درد و درمان در جنبه طبیعت آسان انسان پرداخته و بخشِ مهمّ آیات را به امر دشوار روح و عوارض آن اختصاص داده است.
تمام اهتمام قرآن کریم بر بیان بیماری‌های معنوی انسان و نشان دادن راه علاج و درمان آن است. همان‌گونه که بعد روحانی او مجرد است، دشمنان و بیماری‌های او نیز چنین‌اند. خطر بزرگ همین است که این بیماری‌ها در تن نیست تا به راحتی محسوس باشد، بلکه چون فرد آنها را احساس نمی‌کند، خود را سالم می‌پندارد؛ حال آنکه واقعاً مریض است:
انسان که به نور معرفت مشهور است
در دیدن عیب خود به غایت کور است
برای مثال، انسان عادی، ربا را داد و ستدی چون دیگر معاملات می‌بیند و می‌گوید: "إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا"18و با این دید، ربا را روا می‌داند و نظام بانکداریِ بین‌المللی را که ره‌آورد صاحب‌نظران و خردمندان دنیاست، شاهدی بر صحّت آن می‌شمرد و چون در محدوده طبیعت، خطری از سوی ربا نمی‌بیند، آن را مانند خرید و فروش کالا یا اجاره پول، با طبیعت انسانی سازگار می‌داند؛ حال آنکه حقیقت انسان به روح اوست نه طبیعتش: "أَصْلُ‌ الْإِنْسَانِ‌ لُبُّهُ"19و آثار اصلی این امور به روحِ فراطبیعیِ آدمی بازمی‌گردد و در منطقه طبیعت، تنها آثاری تبعی و بالعرض دارد.
نمونه دیگر، نگاه به نامحرم و تأثیرپذیری از صدای نامحرمانه است که در بخش طبیعت آدمی، چندان نمودی ندارد، اما در فرهنگ قرآن کریم از مشکلات روحی و بیماری‌های قلبی انسان به شمار می‌آید و از همین رو خدای سبحان پس از اشاره به جایگاه ویژه همسران پیامبر اکرم با تعبیر "یا نِساءَ‌النَّبِیّ‌ِ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفًا"،20 آنها را از نازک‌کردن صدا به هنگام گفتگو با مردان، برحذر می‌دارد و آن را موجبِ طمع بیماردلان می‌خواند؛ یعنی هم خوب سخن بگویید، هم سخنِ خوب بگویید تا هم چگونگی کلام شما و هم محتوای آن با سلامتِ روحی همراه باشد و بیماردلان را طمع نیفزاید.21
از نمونه‌های دیگر، قلب فاصله گرفته از یاد خداست که هیچ سلم و امنیتی در او نیست. دلی که ذکر و یاد الهی در آن استقرار نیابد، مریض است و قلبی که خدا در آن مستقر گردد، سلیم می‌باشد: "الْقَلْبُ‌ السَّلِیمُ‌ الَّذِی‌ یَلْقَی اللَّهَ وَ لَیْسَ فِیهِ أَحَدٌ سِوَاه"22تشخیص این‌گونه امور و طریق درمان آن سهل‌الوصول نیست.
نسبت "درمان درونی" با "انسان شناسی"
انسان از نگاه اسلام، ترکیبی از روح و بدن و جسم و جان است. جسم از عالم طبیعت و ماده و روح از نشئه ملکوتیه مجرده است که دو مرتبه از مراتب وجود و هستی هستند؛ بنابراین لازمه شناخت او معرفت به این دو مرتبه از وجود و هستی است؛ پس شناخت عوالم هستی، مقدم بر انسان شناسی، و لازمه هستی شناسی، شناخت مبدأ است.
در بینش اسلامی، میان این سه، پیوند و ارتباط وثیقی وجود دارد و شناخت هر یک، بدون دیگری امری دشوار می‌نماید. اگر انسان مطالعات خود را به صورت افقی و بدون هیچ‌گونه ارتباطی با مبدأ هستی در علوم تجربی ادامه دهد، شاید همچون جوامع بشری معاصر، به پیشرفت‌هایی ظاهری دست یابد، اما آثار مخرّب آن به سبب عدم درک جایگاه انسان، بسیار زیاد خواهد بود.
براین‌اساس، اگر کسی برپایه هستی‌شناسی توحیدی، حقیقت انسان را جان ملکوتی او بداند، در معالجه او هرگز وی را با حیوان یکسان نمی‌پندارد و دائماً از بیماری‌های مشترک انسان و دام سخن نمی‌گوید و برای شناسایی درمان انسان، فقط به حیوانات آزمایشگاهی رو نمی‌آورد و هر دارویی، اعم از حلال و حرام را تجویز نمی‌کند؛23زیرا توجه دارد که امور حرام، در قوس نزول، تنزّل کرده، در نسل او اثر می‌گذارد و فرزندانی ناصالح به وجود خواهد آورد.
بر همین اساس امام صادق(ع) مال حرام را در نسل‌های آینده انسان مؤثّر می‌دانند و می‌فرمایند: "کسب‌الحرام یبین فی الذّرّیة".24
در قوس صعود نیز همین خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های حرام و نامشروع، به اندیشه تبدیل می‌گردد، اما نه برهان عقلی و عرفان نظری، بلکه مغالطات، شبهات، موهومات، رسومات و رسوبات جاهلی را به بار خواهد آورد. ازاین‌رو بزرگانی چون "بوعلی سینا" تعهّد سپردند که هرگز برای درمانِ بیماری، از شراب استفاده نکنند.25
رابطه قوای ظاهر و باطن
انسان با توجه به دو بعدش، دارای قلب، سامعه، باصره، ذائقه، شامّه و... است. هر یک از این حواس ظاهری و باطنی نیز دارای سلامت و مرض ویژه خود هستند. قلب ظاهری صنوبری شکل، امراضی ویژه دارد که نام‌گذاری و معالجه آن بیماری‌ها برعهدة دانش پزشکی است و قلب معنوی نیز امراض خاصی دارد که قرآن کریم عهده‌دار درمان آنهاست.26
منظور همه آیاتی که سخن از "مختوم" و "مطبوع" شدن قلب دارند یا از "رین" و چرکی که قلب را می‌پوشاند و چهره شفاف و آیینه‌گون آن را مستور می‌کند، سخن می‌گویند یا درباره "قفل" و "غلاف" و "کنان" و "صرف" و "قساوت" آن معارفی را به بشر می‌آموزند، قلب روحانی است نه جسمانی.
ممکن است قلب جسمانی انسان در کمال سلامت باشد، ولی بر اثر کفر یا تبهکاری وی، قلب روحانی او بهره‌ای از سلامت نداشته باشد و ممکن است قلب جسمانی انسانِ مؤمن، بیمار، ولی قلب روحانی او سالم باشد: "إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیم"؛27چنان‌که گاهی هر دو قلب بیمار است؛ مانند کافری که به بیماری قلبی مبتلاست؛ یا هر دو قلب سالم است؛ مانند مؤمنی که از سلامت قلب جسمی نیز بهره‌مند است.
همان‌گونه که فعالیت و کارآمدی قوا و حواس مادّی انسان به سلامت قلب جسمانی او وابسته است، فعالیت و کارآمدی قوا و حواس معنوی او نیز به سلامت قلب معنوی‌اش مرتبط است.
ادراک باطنی انسانی که مشمول قهر الهی و مبغوض حق قرار گیرد، مسدود خواهد شد. آنگاه با اینکه چشم ظاهری‌اش بیناست، دلی که در نهان و نهاد اوست، کور می‌شود: "فَإِنَّهَا لا تَعْمَی الأبْصَارُ وَلَکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُور"28و آنگاه که بابِ قلب بسته شد، نه عقاید باطله و اوصاف رذیله از آن بیرون می‌رود، نه عقاید حقّه و صفات پسندیده در آن وارد می‌شود؛ همانند ظرفی سربسته:29
موانع تا نگردانی زخود دور
درون خانه دل نایدت نور
همان‌گونه که اگر قوای بیرونی انسان از سلامت برخوردار باشد، می‌تواند صداها را بشنود، منظره‌ها را ببیند، بوها را استشمام کند، قوای درونی انسان نیز اگر از سلامت برخوردار باشد، می‌تواند صداهای معنوی را بشنود، مناظر زیبای آن را مشاهده کند، رایحه‌های دل‌انگیزش را استشمام کند و...
لب ببند و چشم بند و گوش بند
گر نبینی سِرّ حق بر من بخند
اینکه حضرت یعقوب(ع) از فاصله بسیار دور، بوی یوسف(ع) را استشمام می‌کند و می‌گوید: "إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُون"30 از دولت وجود این شامّه درونی است که براثر طهارت ضمیر و صفای باطن حاصل شده است؛ هرچند برای باز شدن روزنه این شامّه ملکوتی، صبر دردمندانه چندین ساله لازم است.
قدری از سوی بنده به سمت خدا رفتن بایسته است تا امداد الهی از آن سوی بیاید و دست انسانِ سالک را بگیرد؛ نه صِرف از این سو رفتن، به تنهایی مقصدرسان است، نه از آن سو آمدن و دستگیری کردن، بی‌مقدمه حاصل می‌شود:"إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًی"؛31 اصحاب کهف، چون ایمان آوردند و گام‌هایی برداشتند، ازدیاد هدایت الهی نصیبشان شد:32
تو مپندار که مجنون سرخود مجنون شد
از سمک تا به سهایش کشش لیلا برد
من به سرچشمه خورشید نه خود بُردم راه
ذرّه‌ای بودم و مِهر تو مرا بالا برد
من خَس بی‌سر و پایم که به سیل افتادم
او که‌ می‌رفت مرا هم به دل دریا‌ بُرد33
تفاوت طبّ روحانی و جسمانی
در علم پزشکی، آثار غذاهای مختلف بر بدن ارزیابی و سپس با توجه به اصالت تن در طبّ ظاهری، به کارها و غذاهای مفید برای بدن توصیه و از اعمال و خوراکی مضرّ، نهی می‌شود، اما در طبّ باطنی با توجه به اصالت روح ملکوتی گفته می‌شود که رعایت تقوای الهی سودمند و سبب شکوفایی درونی انسان است و این اصل اصیل، انسان را در فرق‌گذاری میان حق و باطل، توانا می‌سازد: "إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَانًا"؛34همان‌گونه که در بُعد منفی گفته می‌شود: "ظلم و ستم، جفا به روح الهی است"، در بُعد مثبت، تقوا سبب بصیرت است.35
امروزه بشر با این‌که خود را از پیشرفته‌ترین نسل‌ها می‌داند، بخش مهمی از درمان انسان را از آزمایش‌های خود بر روی حیوانات به دست می‌آورد و میان دامپزشکی و طبّ تفاوت چندانی قائل نیست و انسان را نیز حیوانی می‌دانند که سخن می‌گوید و فکر می‌کند! به همین دلیل، آنچه در آزمایشگاه‌ها درباره موش‌ها به دست می‌آورند، در درمان انسان نیز به کار می‌گیرند!
اینان انسان را همان حیوان ناطق پنداشته‌اند؛ حال آنکه براساس آیات قرآن کریم، خدای مبدِع به انسان، جز این حیات ظاهری، حیاتی دیگر بخشیده: "یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُم"36و به ‌جز این درمان‌های جسمی، آب زندگانی دیگری ارزانی داشته که انسان به ظاهر زنده (و در واقع مرده) را حیاتی حقیقی می‌بخشد و حیات ظاهری در برابر آن، چیزی جز مرگ نیست.
برپایه آیه فوق، گروهی از انسان‌ها فقط حیات حیوانی دارند؛ یعنی "حیوان بالفعل" و "انسان بالقوه" هستند: "ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَیَتَمَتَّعُوا وَیُلْهِهِمُ الأمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُون"؛37"إِنْ هُمْ إِلا کَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ"38و اگر این قوّه را به واسطه انبیا(ع) شکوفا نسازند: "وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ‌ الْعُقُول"،39 انسان حقیقی نخواهند شد40و این همان ره‌آورد معرفتی قرآن کریم است که جامعه بدون قرآن، مریض و انسان بدون وحی، بیمار است: "وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَلا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلا خَسَارًا".41
در طبّ جسمانی، ممکن است پزشکی در عین حال که خود بیمار است، بتواند بیماری دیگر را درمان کند، امّا در طبّ روحانی چنین نیست؛ مثلاً اگر جان یک دانشمند حوزوی یا دانشگاهی مریض باشد، هرگز توان تربیت دیگران را نخواهد داشت: "خفته را خفته کِی کند بیدار"؛ پس انسان باید پیش از درمان تن خود یا دیگری، به معالجه قلب و نفس خود بیندیشد و پیش از اینکه به معالجه جان بپردازد، باید سری به خویشتن خویش زند تا از سلامت درون یا بیماری آن آگاهی یابد.42
یکی از تفاوت‌های بیماری‌های جسمی با درونی آن است که امراض ظاهری، معمولاً با درد همراه است و شخص مریض از بیماری خود آگاه می‌شود، اما بیماری‌های اخلاقی و روحی چنین نیست و این ناآگاهی، خود نوعی بیماری است که رهبران الهی با نهی از منکر و یادآوری کیفر الهی، می‌کوشند انسان‌ها را از بیماری‌های خود آگاه سازند، ولی بیمارانی که از یادآوری مرض خود می‌رنجند، طبیب را دشمن خویش می‌پندارند و این رنجش نیز نوعی بیماری اخلاقی است؛ زیرا پزشک باید عضو دردمند را نشان دهد و در صورت لزوم، آن را قطع کند تا دیگر اعضا سالم بمانند.43
رهبران الهی، طبیبان واقعی
همان‌گونه که برای تعدیل قوای جسمانی، طبّ و پزشک لازم است که مرز به‌کارگیری این قوا را هدایت کند تا به انسان ضرری نرسد، خدای حکیم برای تعدیل قوای جسمانی و روحانی، "وحی و نبوّت" را ایجاد کرد تا بشریّت را به امور ذیل رهنمون شود:
خداوند علاوه بر قوای جسمانی، نیروی "عقل" و "فطرت" را نیز در نهاد و نهان انسان قرار داده است.
عقل و فطرتِ مبتلا به خواب غفلت را بیدار و آگاه سازد.
احکام و حِکَمی را که انسان می‌فهمد، تأیید کند.
انسان را به جهل خود نسبت به بسیاری از معارف آگاه سازد.
مجهول او را با شکوفایی درون وی معلوم سازد تا با تعلیم کتاب و حکمت از یک سو و تزکیه نفوس از سوی دیگر، غرایز نفسانی را مهار و با صلح و صفا کنار دیگران زندگی کند.44
بر همین اساس، رهبران الهی، طبیب جان‌های مردم‌اند و بیماران باید به این پزشکان حاذق رجوع کنند تا بیماری آنان را کشف کرده، به درمان آن بپردازند، اما برخی از بیماردلان، چون به درد خود پی‌نمی‌برند، به سراغ درمان نیز نمی‌روند.45
انسان، عصاره‌ای از عالم اکبر است؛ به همین سبب به او در عرفان "کَون جامع" یا عالم اصغر اطلاق شده است. همه انبیا و اولیا آمده‌اند تا همه نیازمندی‌های انسان را برآورده سازند تا با عمل به آنها، به سعادت مطلوبش نائل آید.
تردیدی نیست که انبیا و اولیای الهی همه اموری را که مربوط به روح و جنبه معنوی انسان می‌شود، برای ما تبیین کرده‌اند؛ لذا همه ادیان ابراهیمی در زمان خود از جامعیت برخوردار بوده‌اند و در امتداد آنها دین اسلام تمام نیازهای بشر را پیش‌بینی کرده است.
سیّدنا الاستاد امام خمینی(ره) با اندیشه بلندی که داشتند، می‌فرمودند: هم آن چیزهایی که وظایف شخصیه است و در ترقیات و تکامل انسان دخیل است، در سنّت و کتاب بیان شده است و هم چیزهایی که مربوط به اجتماع و امور سیاسی و تنظیم و تربیت اجتماع است. ما چنین کتابی داریم که مصالح شخصی، اجتماعی، سیاسی، کشورداری و... در آن هست.
آنهایی که اسلام را خلاصه می‌کنند در اینکه بخورند و بخوابند و نمازی بخوانند و روزه‌ای بگیرند و در گرفتاری ملّت و جامعه دخالت نکنند، به حسب روایت رسول اکرم(ص) مسلم نیستند. اسلام برای همه چیز؛ از طبیعت تا ماورای طبیعت و عالم الهیّت مراتب دارد.46
اسلام برای تهذیب نفوس و تطهیر قلوب آمده است. همه سفیران الهی مأموریت داشتند که اخلاق و معنویات مردم و جامعه را اصلاح کنند. تردیدی نیست که انسان در زندگی و حیات خویش به علم محتاج است و از آموزش مستغنی نیست، اما همه کمالات او به علم محدود نمی‌شود، بلکه علاوه بر علم و آموزش، به پرورش نیز نیازمند است.
دانش، نقش ابزاری دارد و باید انسان را به سوی تعالی و ارتقاء سوق دهد نه اینکه مایه هلاکت و عامل انحطاط او گردد. تعالیم انبیا تنها راه برای تعالی و ارتقاست. انسان در پرتو تعالیم قرآن کریم و اهل‌بیت(ع) می‌تواند راه صواب و سعادت را بیابد. هر طریقی غیر از طریق ایشان، بیگانگی است و داعیه طبابت نمودن، بدون تهذیب نفس و طهارت قلب، دیوانگی است.
این توصیه همه اساتید و بزرگان ما بوده است که هر عرفانی غیر از قرآن و سنّت و سیره اهل‌بیت(ع) عرفان کاذب است و هر آنچه در مسیر آنان باشد، صادق است؛ چنان‌که حضرت علاّمه(ره) همچون امام خمینی(ره) معتقد بودند که تهذیب نفس، تکمیل ایمان و معرفت دینی در متن جامعه و با تشریک مساعی دیگران به دست می‌آید.
تربیت شدگان مکتب اهل‌بیت(ع) و خصوصاً رسول اکرم(ص) و حضرت امیرمؤمنان(ع) همچون ابوذر و اویس قرنی و سلمان فارسی چنین روشی داشتند؛ پس عرفان را نباید مذهبی دربرابر مذاهب دیگر شمرد، بلکه عرفان راهی است از راه‌های پرستش و راهی است برای درک حقایق ادیان دربرابر ظواهر دینی و راه تفکر عقلی است.47
عارف چون خود را تسلیم حق کند و امراض خود را به واسطه طبیب واقعی درمان کند، حقایق را شهود خواهد کرد. درباره کسی که در ادای عباداتش تردید و در تبعیتش از تعالیم اهل‌بیت(ع) تشکیک است، نمی‌توان گفت که به عرفان، قریب و در علاج امراض نفسانی، طبیب است.
پس درمان تمام دردها در تعالیم الهی منطوی است و معصوم(ع) که قرآن ناطق است و تالی تلو او که عارف و عالم ربّانی است، طبیب و پزشک واقعی است و آنکه از سیره نبوی و سنّت وحیانی منزوی است، نه عارف واقعی، بلکه از متلمذان مکاتب شیطانی است و حکم عقل در اجتناب از مسلک فریبنده ایشان متمشّی است.
پی‌نوشت‌ها:

1. اسفار، ج1، ص12.
2. دیوان حافظ، نسخة انجوی، ص118؛ رحیق مختوم، ج1-3، ص497-498.
3. اسفار، ج2، ص345.
4. همان، ج1، ص12 و 255.
5. جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، ص40-41.
6. سرچشمه اندیشه، ج5، ص69-71.
7. شرح چهل حدیث، ص90، با اندکی تصرّف.
8. تعلیقات علی شرح فصوص‌الحکم، "فص ایوبی"، ص201.
9. مائده/ 66.
10. دیوان حافظ، غزل 74.
11. مصباح الشریعه، ص16.
12. تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص201.
13. بنیان مرصوص امام خمینی(ره)، ص97-100.
14. انشقاق/‌6.
15. مؤمنون/ 14.
16. اشاره است به آیات: "مَرَجَ البَحرَینِ یَلتَقیان ٭ بَینَهُما بَرزَخٌ لا یَبغیان"، الرحمن/20-19.
17. صورت و سیرت انسان در قرآن، ص83-84.
18. بقره/275.
19. بحار الأنوار، ج1، ص82.
20. احزاب/32.
21. صورت و سیرت انسان در قرآن، ص84-86.
22. بحارالانوار، ج67، ص239.
23. تفسیر انسان به انسان، ص73-75.
24. کافی، ج5، ص124، ح4.
25. صورت و سیرت انسان در قرآن، ص23-25.
26. ر.ک: ادب فنای مقربان، ج2، ص147.
27. صافات/84.
28. حج/46.
29. تفسیر تسنیم، ج2، ص229.
30. یوسف/94.
31. کهف/13.
32. ادب فنای مقربان، ج2، ص147-148.
33. علاّمه طباطبایی(ره)؛ جمال آفتاب، شرحی بر دیوان حافظ، ج2، مقدمه.
34. انفال/29.
35. تفسیر انسان به انسان، ص186.
36. انفال/24.
37. حجر/3.
38. فرقان/44.
39. نهج‌البلاغه، خطبه1.
40. جلسات اخلاق، مورخ 23/7/1388.
41. اسراء/82.
42. مبادی ‌اخلاق ‌در قرآن، ص273-274.
43. شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، ص153-154.
44. تسنیم، ج10، ص437-438.
45. شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، ص153.
46. صحیفة امام، ج3، ص237 و ج4، ص9 و ج14، ص528 و ج18، ص423.
47. شیعه در اسلام، ص64.