معمولاً گفته می‌شود تفاوت موجودات ذاتی آنها و یا ناشی از قابلیت ذاتی آنها است؛ مگر قابلیت‌ها را خداوند نداده، پس چرا همه را یکسان نداده است؟

معمولاً گفته می‌شود تفاوت موجودات ذاتی آنها و یا ناشی از قابلیت ذاتی آنها است؛ مگر قابلیت‌ها را خداوند نداده، پس چرا همه را یکسان نداده است؟

واقعیت آن است که ظرفیت موجودات و انسان ها، همانند ظرف‌هایی نیست که برای برخی نصف و برای برخی تمام آن پر شده باشد؛ بلکه هر موجودی متناسب با وضعیت و موقعیت خود، ظرف و ظرفیتش شکل خواهد گرفت. همه ظرف‌ها متناسب با ظرفیت خود، پر است و به هر مقدار که قابلیت‌ها و استعدادها بیشتر شود و فعلیت پیدا کند، به همان مقدار ظرف‌ها نیز بزرگ‌تر خواهد شد. به طور مثال هر مقدار معلومات و درجات علمی انسان افزایش یابد، ظرف قلب و سینه او گشادتر خواهد شد.
همچنین هر کدام از جمادات، گیاهان و حیوانات، عرصه خاصی برای ظهور ظرفیت خود دارند. به طور مثال دانه گندم در مدت چند ماه و با رعایت اصول کاشت و داشت و برداشت، می‌تواند تبدیل به خوشه‌ای هفتاد دانه‌ای شود. البته هر مقدار عوامل تأثیرگذار کم شود، دانه‌های کمتری به بار خواهد نشست و هر گاه عوامل اصلاح، ارتقا یابد، دانه‌های بیشتری به ثمر خواهد رسید. نسبت به دیگر انواع گیاهان و حیوانات نیز این چنین است.
درباره اختلاف قابلیت‌ها و تفاوت موجودات، اشاره به چند نکته شایان توجه است:
یکم. این طور نیست که هر موجودی، تنها دریک شرایط خاص قرار بگیرد و تنها یک نوع قابلیت داشته باشد، بلکه چه بسا وضعیت آن تغییر کند و در نتیجه قابلیت آن نیز ارتقا یابد. به طور مثال فسیل‌ها طی چند هزار سال، به زغال سنگ و سپس به رگه‌های الماس تبدیل می‌شود. با ترکیب دو گونه از میوه‌ها و یا گل‌ها نیز میوه جدید و یا رنگ و ترکیب جدید حاصل می‌آید. اما تمامی این گونه تغییرات نظام‌مند و از روی حساب و کتاب است.
دوم. ایجاد تغییر، گاهی از سوی (عوامل خارجی) است؛ مانند بیشتر تغییراتی که در جمادات و گیاهان اتفاق می‌افتد که عوامل انسانی، محیطی و... در آنها تأثیرگذار می‌باشند. گاهی نیز علاوه بر عوامل خارجی، عوامل شخصی و درونی موجب ایجاد تغییر و تفاوت قابلیت‌ها می‌شود که درباره انسان‌ها بیشتر این گونه است. به طوری که اراده افراد و عوامل درونی آنان، علاوه بر عوامل محیطی و ژنتیکی در وضعیت شان تاثیر فراوانی دارد و اراده و انگیزه انسان‌ها چه بسا موجب تفاوت قابلیت بسیار در میان آنها شود.
البته برخی واقعیات و حقایق نیز هیچ گونه تغییری نمی‌یابند و همواره ثابت‌اند؛ اصول عقلی مانند (محال بودن اجتماع نقیضین) و یا (معادلات ریاضی) این چنین‌اند.
چنین نظامی به طور طبیعی از سوی خداوند بر جهان هستی حاکم است. به همین جهت گفته می‌شود: قابلیت‌ها را خداوند داده است. اما این اراده الهی گزاف و بی‌دلیل نیست، بلکه متناسب با وضعیت خود موجودات است. به طور مثال اگر یک دانه گندیده زیر پا لگدمال شود، قابلیت تبدیل شدن به خوشه را از دست می‌دهد و اگر زیر خاک قرار گیرد و بقیه شرایط آب و نور فراهم شود که سبز شده و تبدیل به خوشه می‌گردد. اگر آنچه زیر خاک کاشته شده، گندم باشد، گندم می‌روید و اگر دانه سیب باشد، محصول آن سیب خواهد بود.
چنان که اگر نطفه انسان در شرایط مساعد قرار گیرد، انسان متولد می‌شود و اگر نطفه حیوان در مسیر طبیعی خود قرار بگیرد، حیوان به دنیا می‌آید.
و در میان انسان‌ها نیز اگر نطفه حامل ژن‌های برتر باشد انسان متولد شده از هوش و توانمندی بیشتر برخورد خواهد شد، ولی اگر نطفه از سوی پدر معتاد یا الکی باشد، چه بسا فرزند متولد شده مشکلاتی از جهت توان‌مندی جسمی و عقلی به همراه داشته باشد. حتی از یک پدر نیز در شرایط مختلف، چه بسا فرزندانی با استعدادها و توانمندی‌های مختلف به دنیا آیند. که با تغییر شرایط و تفاوت عوامل، مشروطها و معلول‌ها متفاوت می‌شوند. در غیر این صورت، اگر در شرایط متفاوت، نتیجه یکسان می‌بود، دور از عدالت و برخلاف نظام‌مندی می‌بود.
بنابر آنچه گفته شد، قابلیت هر موجودی، با توجه به مجموعه شرایط و موقعیت‌ها نمود پیدا می‌کند و منظور از این که خداوند قابلیت موجودات را داده آن است که خداوند نظام عمومی جهان را این گونه برقرار کرده و مشیت عمومی او در این دنیا، این چنین است. همین نظم و انضباط موجب شده که تفاوت قابلیت‌ها قابل محاسبه و پیش‌بینی باشد و دانشمندان بتوانند قوانین علمی مانند شیمی، فیزیک و... را کشف کنند و پزشکان از علایم مشابه، به تشخیص بیماری‌ها موفق شوند.
اما نکته بسیار مهم و اساسی برای حل مشکل و پاسخ به پرسش اصلی، این است که بدانیم:
الف. شرایط قابلیت ساز، تنها به شرایط و موقعیت‌های مادی، منحصر نیست؛ بلکه عوامل معنوی و غیرمادی نیز در افزایش یک موجود و یا کاهش قابلیت آن، مؤثر است.
به طور مثال آب دارای کشش مولکولی خاص و دارای قابلیت خاصی است، اما به جهت همراهی با خواسته یک ولی خدا و به اراده و اذن الهی، کشش مولکولی آن در مقطع خاصی اثر خودش را از دست می‌دهد. همان گونه که در هنگام شکافته شدن رود نیل برای حضرت موسی(ع) این اتفاق افتاد و یا برای حضرت ابراهیم(ع) آتش، سرد شد.
بنابراین اگر با نگاهی فراگیر به جهان هستی بنگریم، به تمامی عوامل مادی و معنوی و تأثیرگزارهای پیدا و ناپیدا اعتقاد داشته باشیم؛ به خوبی نتیجه خواهیم گرفت که قابلیت‌های همگی براساس نظم و انضباط است و منظور قابلیت‌های خدادادی همین است که با رعایت تمامی زمینه‌های مادی و معنوی خداوند آنچه لایق هر موجود است به او عنایت می‌کند.