آیا رشوه خواری حرام است؟ آیا به محل و اجتماعی که در آن زندگی می‌کنیم بستگی دارد؟ در صورت حرام بودن، علت آن چیست؟

رشوه، لفظی عربی از ریشه «ر ش و» و به سه صورت: با فتح، ضم و کسر «راء» به‌کار رفته است. [1] این کلمه مفرد است و جمع آن «رِشَأٌ» (با کسر راء) است که در فارسی به معنای مُزد می‌باشد. [2] و در اصطلاح، عبارت است از این‌که کسی با تبانی و پرداخت چیزی، به خواسته خود برسد. [3]
فقهای عظام، برای بیان حرمت رشوه از چهار دلیل: قرآن کریم، سنّت، اجماع و عقل بهره جسته‌اند. [4]
1. قرآن کریم
خداوند می‌فرماید: «و اموال یکدیگر را به باطل [و ناحقّ] در میان خودتان نخورید و اموال را به [عنوان رشوه، به کیسه] حاکمان و قاضی‌ها سرازیر نکنید تا بخشی از اموال مردم را به گناه بخورید، در حالی که خود می‌دانید [که خلاف می‏کنید]». [5] علاّمه طباطبایی(ره) در تفسیر این آیه می‌گوید: «ادلاء (مصدر تُدْلُوا) در چاه کردن دلو برای کشیدن آب است و منظور از آن در آیه مبارکه، رشوه دادن به حاکمان است که کنایه لطیف و زیبایی بر این مطلب است که حکم مورد نظر رشوه دهنده را به منزله آب ته چاه قرار داده که به وسیله دلو رشوه، از آن بیرون کشیده می‌شود». [6] پس لازمه حرمت دادن رشوه، این است که گرفتن آن نیز حرام باشد. [7]
2. روایات
بسیاری از روایات گرفتن رشوه را از مصادیق کفر دانسته‌اند؛ مانند این روایات: پیامبر اکرم(ص) فرمود: «از رشوه دوری کنید؛ زیرا این کار کفر است و رشوه‌خوار بوی بهشت را استشمام نمی‌کند». [8] امام صادق(ع) نیز در این‌باره می‌فرماید: «و امّا رشوه، ای عمّار! در مورد احکام، کفر به خدای بزرگ و رسول او است». [9]
3. اجماع
دلیل دیگری که برخی از فقها در اثبات حرمت رشوه به آن استناد کرده‌اند، اجماع همه فرقه‌های اسلامی، اعمّ از شیعه و اهل سنّت است. [10]
4. عقل
رشوه ضررهای زیادی به اجتماع وارد می‌کند. وقتی کسانی بتوانند با پول به همه خواسته‌های خود برسند، بی پولان یا کسانی که رشوه را به هر دلیل پرداخت نمی‌کنند، در رسیدن به حق خود با مشکلات فراوانی روبه‌رو می‌شوند. وقتی که مسئولین در قبال انجام کارها به گرفتن رشوه عادت کنند، دیگر برای افرادی که رشوه پرداخت نمی‌کنند به خوبی انجام وظیفه نمی‌کنند و نظام اداری به فساد کشیده می‌شود. به همین علت علمایی چون مقدّس اردبیلی از عقل به عنوان دلیل مستقل بر حرمت رشوه یاد کرده‌اند؛ چنان که در کتاب «مجمع الفائده والبرهان» آمده است: «علت حرمت رشوه را می‌توان از عقل و نقل از حیث قرآن و اجماع مسلمین و سنّت استفاده نمود». [11]
در پایان فتاوای مراجع محترم تقلید را می‌آوریم:
آیات عظام امام خمینی، بهجت، خامنه‌ای، صافی، فاضل، مکارم و نوری: پرداخت پول یا اموالی، از سوی مراجعه کننده، به کارمندان اداره‌ها - که وظیفه ارائه خدمات به مردم را دارند - منجر به فساد اداره‌ها خواهد شد که از نظر شرعی حرام است. گرفتن آن بر دریافت کننده نیز حرام است و حق تصرف در آن‌را ندارد. [12]
آیات عظام تبریزی، سیستانی و وحید: رشوه دادن در غیر باب قضا، برای گرفتن حق جایز است ولی گرفتن آن بر کسی که وظیفه‌اش ارائه کار و خدمت است، جایز نیست. [13]
حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته):
رشوه در اصطلاح خاص فقهی، مالی است که قاضی دریافت می‌کند تا خلاف حق حکم کند، این مال مطلقاً حرام است.
رشوه به معنایی که امروز به‌کار می‌رود، مالی است که یک نفر دریافت می‌کند تا کاری را خلاف قانون انجام دهد، که این نیز مطلقاً حرام است.
البته هر چند گرفتن رشوه در هر حال حرام است، اما اگر شخص برای رسیدن به حق واقعی خود، مجبور باشد وجهی بپردازد تا بر خلاف قانون حکمی به نفع او شود، پرداخت این وجه برای او بلا مانع است.
لینک به سایت استفتائات   [1] . ر.ک: ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 14، ص 322، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق؛ واسطی زبیدی، محب الدین سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 19، ص 461، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414ق.‌ [2] . ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج 1، ص 184، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش. [3] . ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج 2، ص 226، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ اول، 1367ش. [4] . ر.ک: موسوی خویی، سید ابو القاسم، مصباح الفقاهة، مقرر، توحیدی‌، محمد علی، ج 1، ص 263 – 265. [5] . بقره، 188. [6] . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 52، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق. [7] . مصباح الفقاهة، ج 1، ص 264. [8] . شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، ص 156، نجف، مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا. [9] . شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏17، ص 95، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق. [10] . مصباح الفقاهة، ج 1، ص 263. [11] . اردبیلی، احمد بن محمد‌، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، ج ‏12، ص 49، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403ق. [12] . موسوی خمینی، سید روح اللّه، تحریر الوسیله، ج 2، ص 406، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم‌، چاپ اول؛ فاضل لنکرانی، محمد، جامع ‏المسائل، ج 1، ص 241، قم، انتشارات امیر قلم‌، چاپ یازدهم‌؛ مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید‌، ج 2، ص 216، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع)، چاپ دوم، 1427ق‌؛ صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الاحکام، ج 2، ص 111، قم، انتشارات حضرت معصومه(س)، چاپ چهارم‌، 1417ق‌؛ حسینی خامنه‏ای، سید علی، اجوبة الاستفتاءات، ص 273 – 274، قم، دفتر معظم له، چاپ اول‌، 1424ق‌؛ بهجت، محمد تقی،  رساله توضیح المسائل‌، ضمائم، ص 3، قم، انتشارات شفق‌، چاپ نود و دوم، 1428ق‌. [13] . تبریزی، جواد بن علی‌، استفتاءات جدید‌، ج ‌2، ص 271، قم، چاپ اول؛ وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین، ج 3، ص 15، قم، مدرسه امام باقر(ع)، چاپ پنجم‌، 1428ق‌؛ سایت آیت ‏الله سیستانی، سؤال و جواب، رشوه، به نشانی: http://www.sistani.org/persian/qa/0924 /