آیه (من عمل صالحاً فلنفسِه و من أَساء فعلیها و ما ربّک بظلّام للعبید) چه پیامی دارد و تفسیرش چیست؟

آیه مورد پرسش چنین است: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِیدِ»؛[1] هر کس که کاری شایسته کند، به سود خود او است و هر کس کار بد انجام دهد به زیان او است، و پروردگار تو به بندگان ستم روا نمی‏‌دارد.
بی‌گمان هر کس کار نیکی انجام دهد، نفعش عاید خودش می‌گردد. کار نیک و عمل صالح، عملی است که مطابق دستور قرآن و تعلیمات شرع اسلام واقع شود و انسان به سبب چنین عملی مورد نظر لطف حق تعالی قرار می‌گیرد. همین‌طور کسی که بد کند؛ یعنی از احکام الهی را رها کرده و پیرو هوای نفس و مطیع شیطان گردد، آن نیز ضررش عاید خودش خواهد شد و آن عذاب‌هایی که برای کفّار مهیّا گردیده پاداش و نتیجه اعمال خود آنها است و خدا به بندگان خود ستم روا نمی‌دارد.
در آیه شریفه چند نکته نهفته است:
1. «ظلام» در این مقام برای مبالغه در نفی است؛ یعنی کوچک‌ترین ظلمی از سوی خداوند نسبت به بندگان صورت نمی‌گیرد؛ چون ظلم کوچک نیز از سوی خداوند بزرگ، به منزله ظلم زیاد است؛ لذا کلمه «بِظَلَّامٍ» به کار رفته است.
2. آن‌که ظلم از قبایح عقلیه است، و عقل مستقل به قبح آن حکم‌ می‌کند؛ چراکه صدور قبیح از حکیم علی الاطلاق از محالات عقلیه است. صدور ظلم یا از جهت حاجت است، و یا از بابت جهل و آگاهی نداشتن به مصالح و مفاسد که همه اینها در حق خدای متعال از محالات عقلی است؛ لذا آیه شریفه برهان قاطعی است بر بطلان قول جبریه.
3. ریشه‏ حوادث تلخ و شیرین را باید در عمل‌کرد خود جست‌وجو کرد و به دیگران نسبت نداد: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها»، چنان‌که کفار این‌گونه می‌کردند؛ یعنی عمل‌کرد خویش را به گردن دیگران می‌انداختند و مسئولیت آن‌را نمی‌پذیرفتند.
مهم‌ترین پیام آیه در همین مسئله نهفته است؛ یعنی انسان در اعمال و رفتار خود مستقل است و نباید گناه کار خود را به گردن دیگران بیندازد.
قرآن کریم می‌فرماید، هنگامی که به منحرفان گفته می‏‌شود از آنچه خداوند نازل کرده پیروی کنید می‌گویند: «نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا»؛[2] ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته‌‌‏ایم پیروی می‌‏‌کنیم. چنان‌که کفّار انبیا را مقصّر می‌‌‏دانستند و به آنان می‌‏گفتند: «إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ»،[3] ما وجود شما را شوم می‏‌دانیم و تمام بدبختی‏‌های ما از سوی شما است.
و یا گروهی بدبختی خویش را به شیطان نسبت می‌دهند. چنان‌که شیطان می‏‌گوید: مرا مقصّر ندانید و ملامت نکنید، بلکه خودتان را سرزنش کنید: «دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ»،[4] این شما هستید که دعوت مرا با آزادی و آگاهی پذیرفتید.
بنابر این، آیه می‌خواهد بگوید هر انسانی به سراغ خوبی‌ها رود سودش نصیب خود او خواهد شد و اگر به سراغ بدی رفت، ضرر بدی‌ها نیز به او باز می‌گردد، و هیچ‌کس را نباید در بدبختی خود مقصر دانست؛ نه نیاکان، نه شیطان، نه محیط، نه رفیق، و...[5]   [1] . فصلت، 46. [2] . لقمان، 21. [3] . یس، 18. [4] . ابراهیم، 22. [5] . ر. ک: قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 10، ص 355، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1383ش؛ حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج‏11، ص 383، میقات، تهران، 1363 ش.