معنای آسمان های هفت گانه در قرآن چیست؟

شرح پرسش:
معنای آسمان های هفت گانه چیست؟ آیا یعنی لایه های هفت گانه ای از فضا و آسمان وجود دارد یا معنای آن این است که در جنت هفت سطح وجود دارد؟ یعنی بهشت دارای سطوح هفت گانه است؟

پاسخ:
پاسخ اجمالی:
با توجه به ابهاماتی که در مورد آسمان و کهکشان‌ها از نظر علمی وجود دارد؛ نمی‌توان درباره ی معنای هفت آسمان در قرآن نظر قطعی داد و چند نظریه به صورت احتمال و گمان مطرح می‌شود. امّا نباید از این نکته غافل شویم که هدف قرآن هدایت معنوی و تربیتی بشر است و اشاره ی قرآن به مواردی از قبیل هفت آسمان و زمین، حرکت خورشید و زمین و... علاوه بر حقانیت آنها، نشان از قدرت لایزال او و هموار نمودن راه خداشناسی و آماده کردن زمینه ی تفکر و تدبر در آفرینش است. همچنین بعضی از مطالب علمی قرآن نیازمند به زمان و اثبات علم تجربی می‌باشد اگر علوم در مسائل علمی قرآنی نظریه‌ای نداد، دلیل بر باطل بودن نظریه ی قرآن نیست.

پاسخ تفصیلی:
برای آنکه مقصود از هفت آسمان روشن شود، لازم است چند نکته را بیان کنیم:
نکته ی اول. در قرآن کریم، هفت مورد به صراحت[1] و دو مورد به کنایه[2] سخن از آسمان‌های هفت‌گانه و در یک مورد نیز ظاهراً سخن از زمین‌های هفت‌گانه آمده است[3] .
نکته ی دوم. مقصود از سماء (آسمان) در لغت:
(سماء) در لغت از ریشه (سمو) به معنای بلندی است،[4] حتی برخی لغویین ادعا کردند هر بالای نسبت به پایین آن آسمان و هر پایین نسبت به بالای آن زمین است.[5]
نکته ی سوم. آسمان در قرآن
کلمه (سماء) و مشتقات آن در قرآن کریم سیصد و ده بار آمده که در دو مفهوم بکار رفته است:
الف. آسمان مادی
قرآن کریم در بسیاری از موارد واژه ی سما (آسمان) را معنای مادی آن بکار برده است که مصادیق و معانی متعددی از آن اراده می شود از جمله:
1. آسمان به معنای جهت بالا (اصلها ثابت و فرعها فی السماء) (مانند درخت پربرکت و پاکیزه که ریشه ی آن در زمین ثابت و محکم است و شاخه‌های آن به آسمان کشیده شده است).[6]
2. آسمان به معنای جوّ اطراف زمین: (و نزلنا من السماء ماءً مبارکاً) ( و از آسمان آب مبارکی را فرو فرستادیم)[7].
3. آسمان به معنای مکان سیارات و ستارگان: (بزرگوار آن خدایی که در آسمان برج‌ها مقرر داشته و در آن چراغ روشن خورشید و ماه تابان را روشن ساخت).[8]
ب. آسمان به معنای معنوی:
قرآن کریم در بسیاری از موارد واژه ی سما (آسمان) را به معنای معنوی آن بکار برده است که از آن نیز مصادیق و معانی متعددی اراده می شود از جمله:
1. آسمان به معنای مقام قرب و مقام حضور که محل تدبیر امور عالم است: (اوست که امر عالم را از آسمان بسوی زمین تدبیر می‌کند).[9]
2. آسمان به معنای موجود عالی و حقیقی:[10] (روزی‌تان و آن چه به شما وعده داده می‌شود (که ظاهراً بهشت منظور است) در آسمان قرار دارد).[11]
نکته ی چهارم. مقصود از سبع (هفت) چیست؟
کلمه سبع (هفت) در عربی به دو صورت به کار می‌رود.
الف. هفت به معنای عدد مشخص و معین که در ریاضیات به کار می‌رود.
ب. هفت به معنای نماد کثرت؛ چرا که گاهی در عرب کلمه (هفت) به کار می‌رود و معنای کنائی آن (تعداد زیاد و کثیر) مراد است.
نکته ی پنجم. مقصود قرآن از واژه ی (هفت آسمان)
مفسرین دربارة واژه ی (هفت آسمان) چندین احتمال داده‌اند.
الف: هفت به معنای عدد حقیقی باشد که در این صورت این احتمالات متصور است.
1. هفت آسمان پر از ستاره و سیاره که هر یک مثل آسمان کره خاکی زمین می باشند.[12] احتمال وجود هفت جهان مشابه که هنوز کشف نشده است، وجود دارد.
2. هفت مقام قرب و حضور و موجود عالی معنوی (هفت آسمان) در مقابل هفت مرتبه ی پست وجودی طبیعت.[13]
ب. هفت، به معنای کثرت باشد که در این صورت احتمالات زیر متصور است:
1. آسمان‌های زیادی (مجموعه کرات و سیارات و...) خلق کرد. و زمین‌های زیادی (کره‌های خاکی مشابه زمین) خلق کرد. که همه آن‌ها در فضا شناور و معلق هستند.
2. تعداد زیادی از طبقات جوّ آسمان را خلق کرد و تعداد زیادی از طبقات داخلی زمین یا قطعات زمین و اقلیم‌ها را خلق کرد.
3. مراتب معنوی و مقامات قرب و حضور و موجودات عالی بسیاری خلق کرد.
نتیجه این که با توجه به عدم شناخت و اطلاع کافی ما از معنای هفت آسمان در قرآن و با توجه به ابهاماتی که در مورد آسمان و کهکشان‌ها از نظر علمی وجود دارد؛ نمی‌توان درباره آن نظر قطعی داد و همه ی نظریات به صورت احتمال و گمان مطرح می‌شود.[14] امّا نباید از این نکته غافل شویم که هدف قرآن هدایت معنوی و تربیتی بشر است و اشاره قرآن به مواردی از قبیل هفت آسمان و زمین، حرکت خورشید و زمین و... علاوه بر حقانیت آنها، نشان از قدرت لایزال او و هموار نمودن راه خداشناسی و آماده کردن زمینه تفکر و تدبر در آفرینش است. همچنین بعضی از مطالب علمی قرآن نیازمند به زمان و اثبات علم تجربی می‌باشد اگر علوم در مسائل علمی قرآنی نظریه‌ای نداد، دلیل بر باطل بودن نظریه قرآن نیست.
برای مطالعه بیش‌تر به کتاب‌های ذیل مراجعه نمایید:
1. پژوهش در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، ج 1، ص 134.
2. معارف قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، ص 234.
3. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 1، ص 165.[15]

پی نوشتها:
[1] بقره، 29 ؛ اسراء، 44 ؛ مؤمنون، 86 ؛ فصلت، 12.
[2] ملک، 3 ؛ نوح، 15.
[3] طلاق، 12(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ)[3] (خداوند همان کسی است که هفت آسمان را آفرید، و از زمین نیز همانند آنها را، فرمان او پیوسته در میان آنها فرود می‌آید).
[4] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، (انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ 1، تهران، 1371ش) ج 5، ص 254.
[5] مفردات، راغب اصفهانی، المکتبه الرضویه، تهران، 1332 ش، ماده سماء
[6] ابراهیم، 24.
[7] ق، 9.
[8] (تبارک الذی جعل فی السماء بروجاً و جعل فیها سراجاً و قمرا منیراً) (فرقان، 61)
[9] (یدبّر الامر من السماء الی الارض) (سجده، 5)
[10] ر.ک: معارف قرآن، استاد مصباح یزدی، (انتشارات در راه حق، قم، 1367 ش)، ص 234؛ و ر.ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، انتشارات مبین، رشت، چ 1، 1380، ج 1، ص 134.
[11] (و فی السماء رزقکم و ما توعدون) (ذاریات، 22)
[12] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، همان، ج 1، ص 165؛ مفردات راغب، ماده ارض
[13] ر.ک:المیزان، علامه طباطبایی، نشر اسراء، قم، ج 16، ص 247 و ج 19، ص 327.
[14] ر.ک: تفسیر الجواهر، طنطاوی جوهری، دار الفکر، بی‌تا، ج 1، ص 46؛ ر.ک: پژوهش در اعجاز قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، همان، ج 1، ص 126 142.
[15] نک: سایت پایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
منبع: www.islamquest.net