ترجمه آیه شریفه: ((پروردگارا!) تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم). [1]
عبادت خدا ارائه و نشان دادن مملوکیّت خود به پروردگار است. [2] استعانت، طلب معونت و عَون است [3] و عون به معنای مطلقِ نصرت و یاری کردن است. [4]
آیات ابتدایی سوره حمد سخن از توحید ذات و صفات می فرماید و در آیه شریفه (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ)، سخن از توحید عبادت و توحید افعال است. توحید عبادت آن است که هیچ کس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات خدا ندانیم تنها به فرمان او گردن نهیم، و از بندگی و تسلیم در برابر غیر ذات او بپرهیزیم. توحید افعال آن است که تنها مؤثر حقیقی را در عالم او بدانیم، نه اینکه دنبال سبب نرویم، بلکه معتقد باشیم هر سببی که تأثیری دارد به فرمان خدا است. [5] این تفکّر و اعتقاد انسان را از همه کس و همه موجودات بریده و تنها به خدا پیوند می دهد. [6]
امام رضا(ع) می فرماید: (إیّاک نعبد)، ابراز رغبت و تقرّب جستن عبد به سوی خدای تعالی و اظهار اخلاص در عمل برای او است و نه غیر او، و (إیّاک نستعین)، درخواست توفیق و عبادت زیاد از خدا و درخواست ادامه نعمت های داده شده و یاری خداوند است. [7]
چند نکته تفسیری: [8]
1. تنها خداوند شایسته و بایسته پرستش است و تنها حقیقتی که شایسته یاری جستن می باشد، خداوند است. [9]
2. با توجّه به آیات پیشین که در بردارنده اعتقادات انسان بوده و در این آیه بیان عمل انسان یعنی پرستش است می توان به دو نتیجه رسید، اول این که اندیشه های آدمی، پایه و اساس اعمال و رفتار او است، دوم این که ربوبیت خدا بر هستی، رحمانیت و رحیمیّت او و مالکیّتش بر روز قیامت، دلیل شایستگی او برای پرستش است. [10]
3. نادیده انگاشتن خویش در محضر خدا، از آداب پرستش او است. به کارگیری (ما) به جای (من) گاهی برای اظهار عظمت است و گاهی برای پرهیز از انانیت و خودبینی. قرینه های کلامی تعیین کننده مراد است و در این جا به مناسبت عبودیت، پرهیز از انانیت و خودبینی مقصود است. لذا (نعبد) به صورت متکلم مع الغیر آمده است.
4. انسان در پرستش خدا و خلوص در آن، نیازمند امداد الاهی است. متعلق (نستعین) همه وظایفی است که از سوره حمد می توان استفاده کرد و از آنها لزوم یکتا پرستی است که از (إیّاک نعبد) به دست می آید.
5. انسان در عین دارا بودن اختیار در عبادت خدا، بدون اعانت او بر انجام آن توانا نیست، [11] و نیازمند یاری خداوند در تمامی امور خویش است.
پی نوشت:
[1] . فاتحه، 5.
[2] . ر.ک: نمایه های (شیوه های عبادت)، http://islamquest.net/fa/archive/question/9418 ؛ (عبادت برای خود یا خدا؟)، http://islamquest.net/fa/archive/question/389 ؛ (درجات عبادت و حضور قلب)، http://islamquest.net/fa/archive/question/14486 .
[3] . بستانی، فؤاد افرام - مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی، ص 60، واژه (اسْتِعَانَة)، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش.
[4] . فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 2، ص 253، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410 ق؛ جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج 1،ص 425، نشر اسراء، قم.
[5] . ر.ک: نمایه های (مراتب توحید)، http://islamquest.net/fa/archive/question/3445 ؛ (خدا و صفات ثبوتی و سلبی)، http://islamquest.net/fa/archive/question/2859 .
[6] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج1، ص 42 و 43، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[7] . شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 310، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413 ق.
[8] . هاشمی، علی اکبر، تفسیر راهنما، ج 1، ذیل آیه 5، سوره حمد، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، (با اندکی تصرّف و ویرایش).
[9] . تقدیم مفعول (إیاک) بر فعل (نعبد) و (نستعین) دلالت بر حصر دارد.
[10] . با توجه به آیات ابتدایی سوره حمد تا آیه مورد بحث: ( رب العالمین. الرحمن الرحیم. مالک یوم الدین. إیاک نعبد) .
[11] . با توجه به معنای ایاک نستعین.
منبع:islamquest.net
