آیا تأویل و باطن قرآن یکی است؟

پاسخ دکتر محمد کاظم شاکر:
در روایتی که از امام باقر(علیه السلام) نقل شده و سندش هم صحیح است، آمده است:
(ظَهْرُهُ تَنْزیلُه وَ بَطْنُهُ تَأویلُه)[1].
در روایت دیگری آمده است:
(فَالظاهِرُ التِلاوَةُ وَ الباطِنُ التَأویْلُ)[2].
و در روایت دیگری آمده است که:
(فَالظّاهِرُ الْتِلاوَةُ و الباطِنُ الْفَهْمُ)[3].
در این روایات تلاوت به معنای (مَتْلُوّ) و فهم به معنای (مفهوم) است. شاید بتوانیم بگوییم که مراد از تنزیل هم، در روایت اوّل، الفاظ قرآن است که مورد تلاوت واقع می شود. شاهد این معنا، روایتی است که در آن آمده است: میثم تمّار به ابن عباس گفت:
در باره ی تفسیر قرآن هر چه می خواهی از من بپرس؛ زیرا من تنزیلش را بر امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)قرائت کردم و ایشان تأویل آن را به من آموخته است.[4]
روشن است که معانی قرآن قرائت و تلاوت نمی شود؛ بنا بر این، منظور از تنزیل در این روایت، الفاظ قرآن است.
با این تحلیل، مراد از ظاهر، در هر سه روایت پیش گفته، الفاظ قرآن است که به تعبیر امیر مؤمنان علی(علیه السلام)، (ظاهر قرآن بسیار زیباست.) و بالطبع، مراد از تأویل، مفهوم و معنای مراد از آیات است. این معنا و مفهوم دارای مراحلی است که از معنای ساده ی تحت اللفظی، تا معانی عمیق را شامل می شود.
شایان ذکر است که نه کلمه ی (ظاهر) در همه جا به یک معنای خاص به کار رفته است و نه واژه ی (تنزیل)؛ بلکه هر دو لفظ در معانی مختلفی به کار رفته اند. گاهی (ظاهر) و (تنزیل) به لفظ آیه اطلاِ شده است، که به روایات آن اشاره کردیم، و گاهی به معنای تحت اللفظی و سطحی آیات اطلاِ شده است، که ممکن است مراد متکلم باشد و ممکن است مراد متکلم نباشد؛ و در مقابل آن، (تأویل) و (باطن)، به معنای مراد گفته می شود؛ به طور مثال، در روایتی آمده است که:
آیات محکم قرآن، آیاتی است که تأویل آنها در تنزیلشان آمده است؛ مانند (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ...).[5] تأویل این آیه همان است که در تنزیلش آمده است.[6]
روشن است که در این جا تنزیل به معنای لفظ نیست؛ بلکه به معنای ظاهری و تحت اللفظی آیه اطلاِ شده است. پر واضح است که معنای ظاهری این آیه، مراد متکلم است. در مقابل، آیات متشابه، آیاتی هستند که تأویل آنها در تنزیلشان نیست؛ یعنی معنای ظاهری و تحت اللفظی آنها، معنایی نیست که مراد خداوند است.
تأکید می کنم که متأسفانه بسیاری تصوّر می کنند که تأویل و باطن که در روایات مطرح شده، به معانی رمزی و پیچیده ای گفته می شود که نوعاً در کتاب های عرفا و صوفیه آمده است و برای بسیاری، اساساً قابل فهم نیست و از این رو تصور شده است که باید تأویل قرآن، یک سلسله معانی داشته باشد که ارتباطی با معانی ظاهری لفظ ندارد. در حالی که چنین نیست و تأویل به معنای مراد لفظ گفته می شود؛ چه این معنا بسیار ساده باشد و همان معنای تحت اللفظی باشد؛ و چه با مقداری تأمّل و دقّت به دست آید. باطن هم همان طور که ائمه (علیهم السلام)فرمودند، چیزی جز همان تأویل نیست.
پی نوشتها:
[1] . بحارالانوار، ج 89، ص 97.
[2] . الاتقان فی علوم القرآن، نوع 77.
[3] . تفسیر صافی، ج1، ص 28.
[4] . بحارالانوار، ج 42، ص 128.
[5] . سوره ی مائده (5)، آیه ی 6.
[6] . وسائل الشیعه، ج 1، ص 399.
منبع: باطن و تأویل قرآن، گفتگو با حجت الاسلام علی اکبر بابایی و دکتر محمد کاظم شاکر، نشر مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه (1381).