هر چیز بی‌فایده‌ای که غرض عقلایی بر آن مترتب نشود را باطل می‌گویند. قرآن کریم ملاک هدفمندی را، سود رسانی به مردم و معیار باطل را نقطه مقابل آن معرفی کرده است(تفسیر المیزان، علامه طباطبایی;، ج، ص 87، مؤسسة اعلمی للمطبوعات.); آن جا که می‌فرماید: "وَأَمَّا مَا یَنفَع‌ُ النَّاس‌َ فَیَمْکُث‌ُ فِی الاْ ?َرْض;(رعد،17) ولی آن چه به مردم سود می‌رساند ]آب یا فلز خالص[، در زمین باقی می‌ماند. خداوند این چنین مثال می‌زند." پس براساس این آیه شریف، برای درک مفهوم باطل، نقطه مقابل آن; یعنی حق، توضیح داده شده است. حق در نگاه آیه شریف مزبور، هم چون آب زلال است که مایه حیات و زندگی بوده، ولی باطل، بی‌فایده و بیهوده است. کف روی آب که باطل بدان تشبیه شده، نه هرگز کسی را سیراب می‌کند و نه گیاه و درختی را می‌رویاند.(تفسیر نمونه، آیة الله مکارم شیرازی و دیگران، ج، ص 167، دارالکتب الاسلامیه.)
2. مفهوم و پیامد این که خداوند آفرینش را بر پایة باطل قرار نداده، آن است که انسان‌ها بدانند که برای رسیدن به پاداش اعمال خود به زودی محشور خواهند شد; از این رو، کسی نمی‌تواند منکر مصلحت، عقاب و کیفر شود، چرا که در غیر این صورت، آفرینش، باطل خواهد بود.(تفسیر المیزان، همان، ص 88.)
3. همان گونه که در آغاز آیه شریف مورد پرسش آمده، دست یابی به حق نیز وام‌دار دو مقدمه و زمینه است: ذکر در همه حالات از یک سو و تفکر و اندیشه ورزی در اسرار آفرینش، از سوی دیگر که قرآن کریم هم به این حقیقت اشاره می‌فرماید: "الَّذِین‌َ یَذْکُرُون‌َ اللَّه‌َ قِیََمًا وَقُعُودًا وَعَلَی‌َ جُنُوبِهِم‌ْ وَیَتَفَکَّرُون‌َ فِی خَلْق‌ِ السَّمََوَ َت‌ِ وَالاْ ?َرْض; همان‌ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو خوابیده‌اند، ]یعنی در همه حال، چون انسان از یکی از سه حالت مذکور خالی نیست[ یاد کرده، و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین، می‌اندیشند." حقیقت آن است که تفکر و اندیشه در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین، به انسان، آگاهی‌ِ خاصی داده و نخستین اثر آن، توجه به بیهوده نبودن آفرینش است; زیرا وقتی که انسان حتی در هر موجود کوچکی از این جهان بزرگ، هدفی می‌بیند، آیا می‌تواند باور کندکه مجموعة جهان بی‌هدف باشد؟(تفسیر نمونه، آیة الله مکارم شیرازی و دیگران، ج، ص 216، دارالکتب الاسلامیه.)
eporsesh.com
