آیا در قرآن مطلبی راجع به انتظار ظهور امام زمان و خصوصیات منتظران واقعی آمده است؟

شرح سوال:
آیا در قرآن کریم نامی از حضرت مهدی (عج) و حرفی از انتظار ظهور ایشان و این‌که منتظر واقعی کیست و باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد، به میان آمده است؟

پاسخ:
ابتدا با ذکر یک مقدمه به فراز اول از سوال می پردازیم.

مقدمه:
قرآن کریم برای معرفی شخصیت ها به مقتضای حکمت و بلاغت از سه روش استفاده نموده است که ذیلا بیان می شود.

1. معرفی با اسم:
اولین راه این است که شخصیت مورد نظر را با اسم معرفی می نماید، به طور مثال (و ما محمد الا رسول قد خلت من قبله الرسل[1]؛ محمد (صلّی الله علیه و آله) نیست جز پیامبری که قبل از او نیز پیامبرانی بوده‌اند.)

2. معرفی با عدد:
در این مورد به عنوان نمونه قرآن نقبای بنی اسرائیل را این گونه معرفی نموده است. مانند: (و بعثنا منهم اثنی عشر نقیباً[2]؛ و از ایشان دوازده پیشوا برانگیختیم.)

3. معرفی با صفت و ویژگی:
قرآن پیامبر را با این شیوه نیز معرفی نموده است، مانند آیه (الذین یتبعون الرسول النبی الامّی[3]؛ همانان که از این فرستاد پیامبری که درس نخوانده پیروی می کنند.) و حضرت علی (علیه السّلام) را هم با صفاتش معرفی شده است، مانند آیه (انما ولیکم الله ورسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون [4]؛ ولی شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند، همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.)
این قسم اخیرکه معرفی با صفات است شاید بهترین راه معرفی باشد، زیرا این نوع معرفی راه را بر سود جویان می بندد چون نام قلابی می توان درست کرد، اما تخلق به صفات، عملاً کار آسانی نیست و قابل جعل نمی باشد. لذا در سوره بقره می بینیم که خداوند متعال بعد از آن که طالوت را به اسم معرفی می کند بلافاصله وی را با صفات و نشانه نیز معرفی می نماید تا جلوی هرگونه اشتباه احتمالی گرفته شود. در آنجا که می فرماید: (انّ الله قد بعث لکم طالوت ملکا[5]؛ در حقیقت خداوند طالوت را بر شما به پادشاهی گماشته است.) بعد می فرماید: (و قال لهم نبیهم ان آیة ملکه...[6]؛ و پیامبرشان به ایشان گفت در حقیقت نشانه پادشاهی او این است که...)
قرآن کریم در معرفی اشخاص از سه روش استفاده نموده است و بهترین روش معرفی اشخاص با صفات و ویژگی ها است. حال سوال این است که قرآن کریم حضرت مهدی (عج) را چگونه معرفی می کند.
با مراجعه به قرآن مجید درمی‌یابیم که نامی از حضرت مهدی (علیه السّلام) در این کتاب آسمانی به صراحت بیان نشده است. همان گونه که از حضرت علی (علیه السّلام) و سایر ائمه معصومین (علیهم السّلام) نامی به میان نیامده است و عدم تصریح به اسم براساس مصالحی است که خداوند علیم و حکیم بر آن آگاه است و اما باید اذعان داشت که تصریح به اسم تنها راه معرفی اشخاص نیست، بلکه از راه های دیگری مانند معرفی به صفات هم می توان بهره برد. حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) هم با برخی صفات و ویژگی‌ها و کارها شناسانده شده است. خداوند تبارک و تعالی می فرماید: (و لقد کتبنا فی الزّبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون[7]؛ و همانا نوشته ایم در زبور پس از ذکر که زمین را بندگان صالح من به ارث خواهند برد.)
حافظ قندوزی سلیمان حنفی به اسناد خویش از امام محمد باقر و امام صادق (علیهما السّلام) درباره این آیه می گوید: عباد صالح که در این آیه آمده است حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و اصحاب او می باشند.[8]
به طور کلی اندیشه مهدویت ریشه در کلام الهی دارد که همان حقیقت رسیدن نهایی جامعه بشری به عدالت در تمامی ابعاد است. به گفته محققان و پژوهشگران این عرصه بیش از دویست و پنجاه آیه درباره حضرت مهدی (علیه السّلام) و بیش از پانصد روایت از پیامبرگرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السّلام) در تأویل و تفسیر این قسم از آیات بیان شده است.[9] که تفصیل آن‌ها در این مختصر نمی گنجد، جهت اطلاع بیشتر به منابعی که در پایان معرفی می گردد رجوع فرمایید.

و اما راجع به فراز دوم سوال که آیا در قرآن کریم از انتظار و صفات منتظران سخنی به میان آمده است یا خیر.
در پاسخ به این نکته باید توجه داشت که انتظار فرج و وظایف منتظران نیز ریشه قرآنی دارد و اندیشه ای است مشتمل بر عنصر خوش بینی نسبت به آینده و اندیشه پیروزی نهایی حق بر باطل و غلبه قطعی صالحان و پرهیزگاران و کوتاه شدن دست ستمکاران و جباران که در اینجا به یک مورد از آن آیات اشاره می‌کنیم.
خداوند متعال می‌فرماید: (فقل انما الغیب لله فانتظروا انی معکم من المنتظرین[10]؛ پس بگو جز این نیست که غیب خدا را است پس منتظر باشید همانا من نیز با شما از منتظران می باشم.)
حافظ قندوزی حنفی به اسناد خویش از امام صادق (علیه السّلام) درباره این آیه می گوید غیب حجت قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در این آیه می‌باشد.[11]

و اما منتظر واقعی کیست و دارای چه ویژگی‌هایی می باشد؟
شاید از بعضی آیات بتوانیم پاسخ این سوال را بدهیم که قرآن کریم نیز درباره منتظران و ویژگی های آن سخنی به میان آورده است، به طور نمونه به یک آیه اشاره می کنیم: (یا ایها الذین آمنوا اصبرو و صابروا و رابطو و اتقّوا الله لعلکم تفلحون [12]؛ ای کسانی که ایمان آورده اید شکیبایی کنید و پایداری ورزید و مرزبانی کنید و خداترس باشید.)
امام باقر (علیه السلام) در همین راستا می فرمایند، در انجام واجبات الهی و دستورات دینی شکیبا باشید و در مقابل دشمنان ثابت قدم و استوار ایستادگی کنید و همواره مرزبان پیشوای موعودتان حضرت مهدی باشید.[13] گفتنی است تفصیل خصوصیات را باید از سنت توقع داشت و لزوم امامت به همین جهت است.

منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. عابدین زاده محمد، مهدی در قرآن، ناشر: لاهیجی، چ 1380.
2. فروز رضا، مهدی در قرآن، ناشر رایحه، چ 1376.
3. حسینی شیرازی، موعود قرآن، ناشر موسسه امام مهدی.
4. حسینعلی سعدی، فصلنامه تخصصی انتظار، شماره 6، نام مقاله: شناخت وصایای خورشید پنهان، ص 299.
5. گوردی یزدی، انتظار، ناشر سیمای ولایت، چ 1380.
6. تلافی علی اکبر، آیین انتظار، ناشر موسسه فرهنگی نبا، چ 1378
7. مغیثی پور علی اکبر، انتظار فرج، نشر ایستا، چ 1380.
8. تحقیقات جمران، وظایف منتظران، نشر مسجد جمکران، چ 1379.
9. مولوی نیا، محمد جواد. سیمای مهدویت در قرآن، ناشر: امام عصر، چ 1381.

پی نوشت‌ها:
[1]. آل عمران، 144.
[2]. مائده، 12.
[3]. اعراف، 157.
[4]. مائده، 55.
[5]. بقره، 247.
[6]. بقره، 248.
[7]. انبیاء، 105.
[8]. موعود قرآن، حسینی شیرازی، ترجمه موسسه امام مهدی، چ 1360، ص 75، به نقل از عقد الدرر مقدس شافعی، باب 7، ص 217.
[9]. معجم احادیث المهدی، شیخ علی کورانی، موسسه معارف اسلامی، چ بهمن 1375، ص 150.
[10]. یونس، 20.
[11]. حسینی شیرازی، موعود قرآن، ترجمه مؤسسه امام مهدی، ص 54، به نقل از ینابیع الموده، قندوزی حنفی، ص 508.
[12]. آل عمران، 200.
[13]. تفسیر برهان، ج 1، ص 334.