ائمه اطهار علیهم السّلام در طول حیات پر برکت خویش، شاگردانی دانشمند داشتند که آثار آنها را حفظ نمودند این چهره های درخشان و پرورش یافتگان مکتب اهل بیت علیهم السّلام در راه نشر دانش دینی و حرکت جامعه به سوی تعالی و کمال زحمات زیادی کشیدند. در زمان امام رضا علیه السّلام هر چند شرایط سیاسی و اجتماعی همانند شرایط دوره امام باقر و امام صادق علیهم السّلام نبوده است، اما در عین حال ایشان شاگردان زیادی تربیت کردند و مسائل دینی و علوم اسلامی را از طریق اصحاب و نمایندگان خویش به شیعیان آموختند ما در این بحث به تعداد محدودی از یاران ایشان اشاره می کنیم.
1. حسن بن علی بن زیاد الوشاء: یکی از اصحاب بزرگوار امام رضا علیه السّلام و ملقب به بزیع می باشد. وی از افراد برجسته و برگزیده و شایسته امامیه محسوب می شود[1]، که ابتدا واقفی بود، اما وقتی معجزاتی از امام رضا علیه السّلام دید که دلالت بر صحت امامت ایشان داشت، برگشت و معتقد به امامت آن حضرت و امامان بعدی شد و تا زمان امام هادی علیه السّلام را درک کرد.[2]
شیخ طوسی ایشان را دارای اثر مکتوب دانسته.[3]
2. دعبل بن علی بن رزین: دعبل خزاعی شاعر مشهور اهلبیت علیهم السلام که کتاب طبقات الشعرا یکی از تصنیفات وی می باشد. شیخ طوسی می نویسد. حال او در ایمان و علو شأن مشهور است. وی قصیده ای بر امام رضا علیه السّلام خواند و آن حضرت لباسی از خز به او داد که در آن لباس 600 دینار حضرت برای وی گذاشته بود[4] ابن شهر آشوب نیز در مناقب وی را از شعرای اهل بیت و از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهم السّلام شمرده است.[5]
عبد السلام هروی (ابو الصلت) از دعبل خزاعی نقل می کند که گفت: وقتی قصیده ام را برای امام رضا علیه السّلام خواندم و به ابیات آخر رسیدم، امام علیه السّلام گریه شدیدی کرد و سپس فرمود: یا خزاعی روح القدس بر زبانت این دو بیت را جاری کرد...)[6]
دعبل خزاعی در سال 245 ه.ق در ایام متوکل وفات کرد وی زمان امام جواد علیه السّلام را نیز درک کرده بود[7]
3. زکریا بن آدم: زکریا بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعری قمی از اصحاب ثقه، بزرگوار و جلیل القدر امام رضا علیه السّلام می باشد.[8]
وی در نزد امام رضا علیه السّلام از منزلت خاصی برخوردار بود.[9] آیت الله خوئی به نقل از شیخ طوسی وی را از اصحاب امام صادق، امام رضا و امام جواد علیهم السّلام دانسته است.[10]
در حدیثی که کشی آن را نقل کرده، آمده است:
امام جواد علیه السّلام فرمودند: خداوند به صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و زکریابن آدم بهترین پاداشها را بدهد، آنها نسبت به من وفادار بودند[11] در نامه ای که امام جواد علیه السّلام آن را برای محمد بن اسحاق نوشته است زکریا بن آدم را فردی عارف به حق معرفی کرده است.[12] مرقد شریف وی در قبرستان شیخان قم می باشد.
4. صفوان بن یحیی: وی یکی از افراد مورد وثوق امامیه و از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهما السّلام بوده است. شیخ طوسی وی را موثق ترین افراد زمان خویش در حدیث و عابدترین آنها معرفی کرده است [13] شیخ طوسی در شدت زهد و عبادت وی می نویسد: او هر روز 150 رکعت نماز می گذارد و هر سالی سه ماه روزه می گرفت زکات مالش را هر سالی سه مرتبه پرداخت می کرد. او و عبدالله بن جندب و علی بن نعمان در بیت الله الحرام با یکدیگر عهد کردند که هر کدام زودتر بمیرند، و هر کسی زنده ماند برای او نماز بخوانند، روزه بگیرند، حج انجام دهند و... آن دو نفر مردند. و صفوان زنده ماند پس به عهد خویش در مورد آن دو نفر وفا کرد... و هر کار نیکی که می توانست برای خودش انجام دهد برای آنها نیز انجام داد.[14]
در حدیثی از امام جواد علیه السّلام آمده است: خداوند از صفوان بن یحیی و محمد بن سنان راضی و خشنود گردد زیرا آنها با من و پدرم هرگز مخالفت نکردند.[15]
وفات صفوان بن یحیی در مدینه بوده است امام جواد علیه السّلام حنوط و کفن برایش فرستاد[16] وی کتابهای زیادی نوشته که از جمله آنها می توان به الشراء، البیع، الفرائض اشاره کرد.[17]
5. محمد بن اسماعیل بن بزیع: شیخ طوسی وی را فردی شایسته، موثق و کثیر العمل معرفی کرده است[18]
وی از اصحاب امام رضا علیه السّلام می باشد که افتخار شاگردی امام موسی کاظم علیه السّلام و امام جواد علیه السّلام را نیز داشته است.[19]
شیخ طوسی کتابهایی برای او ذکر کرده است که از جمله آنها می توان به کتاب الحج اشاره کرد.[20]
6. حسن بن علی بن فضال: از صحابه جلیل القدر امام رضا علیه السّلام می باشد. وی از امام رضا علیه السّلام روایت نقل کرده است. وی فردی با ورع و ثقه و زاهد معرفی شده است[21]
شیخ طوسی می نویسد. وی ابتدا فطحی مذهب و قائل به امامت عبد ا.... بن جعفر بود. سپس به امامت ابی الحسن علیه السّلام برگشت.[22] آیت الله خوئی روایتی را به نقل از فضل بن شاذان آورده است که دلالت بر عبادت و سجده های طولانی ایشان دارد.[23] این عالم شیعی که کتابهایی نیز به او نسبت داده شده است از جمله کتاب الصلاة و کتاب الدیات[24] وی در سال 224 ه .ق فوت کرده است.[25]
از دیگر اصحاب امام رضا علیه السّلام می توان به حسن بن محبوب، عبد السلام هروی (اباصلت)، احمد بن ابی نصر بزنطی و... اشاره کرد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 راویان امام رضا علیه السّلام در مسند الرضا نوشته عزیز الله عطاردی.
2 منتهی الامال: شیخ عباس قمی.
3 معجم الرجال آیت الله خوئی (ره).
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد بن حسن طوسی، الفهرست، مشهد، دانشگاه مشهد، 1351ش، ص54.
[2] . نجفی، محمد مهدی، الجامع لرواة و اصحاب الامام الرضا، مشهد، الموتمر العالمی للامام الرضا(ع)، 1407ق، ج1، ص195.
[3] . الفهرست، همان، ص54.
[4] . محمد بن حسن طوسی، رجال طوسی، نجف، منشورات المکتبه و المطبعه الحیدریه، 1380ق. ص376.
[5] . موسوی خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی جا، مرکز نشر الثقافه الاسلامیه، 1403ق، ج8، ص149.
[6] . همان، ج8، ص150.
[7] . محمد بن حسن طوسی، همان، ص376.
[8] . محمد بن حسن طوسی، الفهرست، همان، ص297.
[9] . معجم رجال الحدیث، همان، ج8، ص282.
[10] . همان.
[11] . همان به نقل از کشی.
[12] . قزوینی، سید محمد کاظم، الامام الجواد من المهد الی الحد. قم، مؤسسه الرساله، 1414ق، ص189.
[13] . محمد بن حسن طوسی، همان، ص171.
[14] . همان.
[15] . معجم رجال الحدیث، همان، ج17، ص162.
[16] . الامام الجواد من المهد الی الحد. همان، ص197.
[17] . همان، ص172.
[18] . همان ص227.
[19] . شیخ مفید، جوابات اهل الموصل، بی جا، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، بی تا، ص21.
[20] . محمد بن حسن طوسی رجال طوسی، همان، ص386 و 360.
[21] . محمد بن حسن طوسی، الفهرست، همان، ص94-93.
[22] . همان.
[23] . سید ابوالقاسم موسوی خوئی، همان، ج 6، ص 51.
[24] . محمد بن حسن طوسی، همان، ص94-93.
[25] . اسماعیل باشا البغدادی- ایضاح المکنون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج2، ص278.
