تاریخ پیدایش نُصیریه را توضیح دهید؟

دربارة فرقة نصیریه آراء و نظرات مختلفی وجود دارد که برخی از آنها ناشی از تعصبات نسبت به فرقة شیعه امامیه نشأت گرفته و برخی هم سطحی بوده و منشاء آن عدم پرداخت عمقی به این مسئله می باشد و ما ناچاریم قبل از هر گونه پیشداوری نظرات علماء و سیره نویسان اعم از شیعه و سنی را نقل کنیم.
الف: ابن ابی الحدید معتزلی (م 655 ه .ق) در فصلی که برای ذکر کردن غلاة شیعه و هم چنین نصیریه باز کرده چنین می گوید: (نصیریه فرقه ای است که محمد بن نصیر نمیری آن را تاسیس کرده است او از اصحاب ابی محمد حسن بن علی العسکری علیه السلام بود. وقتی امام حسن عسکری علیه السلام از دنیا رفت، ادعای وکالت امام زمان علیه السلام را نمود، ولی خداوند او را به خاطر الحاد و اینکه اهل غلو بود، رسوا کرد؛ پس ادعای رسالت و نبوت از جانب خداوند نمود و چنین ادعا کرد که امام دهم علی بن محمد الهادی علیه السلام خداست و او هم فرستاده از جانب اوست. سپس امامت امام یازدهم و دوازدهم را انکار نمود و کارش به جائی رسید که ادعای ربوبیت و خدائی نمود و قائل به اباحه محارم و تزویج محارم شد).[1]
ب: مرحوم کشی هم می گوید: فرقه ای قائل به نبوت محمد بن نصیر فهری نمیری شده اند و این مسئله به این خاطر بود که او ادعای نبوت کرد و چنین ادعا نمود که امام دهم امام علی بن الهادی خداست و او را فرستاده است. امام را خداوند و خود را پیامبر آن خدا می دانست و دارای عقائد مختلفه ای هم بود که ما به خاطر عدم نیاز، ذکر آن را لازم ندیدیم.[2]
آیت الله سبحانی درباره این فرقه در کتاب بحوث فی الملل و النحل نقل می کنند که حق این است که ابن نصیر شخصیتی بوده که قرار و آرام نداشته است و لذا دربارة او مطالب غامض و پیچیده ای گفته شده است. گاهی او را از افاضل بصره می دانند و حال آنکه این مطلب ضعیف است. گاهی او را از اصحاب امام جواد علیه السلام می دانند و گاهی هم او از اصحاب امام حسن عسگری علیه السلام دانسته و او را غالی می شمردند.[3]
د: در کتاب فرق و مذاهب گفته شده: نصیریه یکی از فرقه های غلاة هستند که در حق علی علیه السلام غلو نموده و قائل به الوهیت او شدند. آنان را انصاریه و علویه نیز می گویند. تاریخ پیدایش آنها را پنجم هجری و پیشوای این فرقه را شخصی به نام نصیر دانسته اند و هم اکنون نیز در شمال غربی سوریه به سر می برند.
اما این کلام با آنچه تاکنون از علماء شیعه و مخصوصاً استاد سبحانی نقل کردیم تفاوت دارد ایشان معتقدند که در کتابهای قدیمی و معروف ملل و نحلل مانند فرق الشیعه نوبختی و مقالات الاسلامیین اشعری، الفرق بین الفرق بغدادی ذکری از آنان نشده است و تنها شهرستانی دربارة آنان مختصری صحبت کرده است و این مطلب را می توان شاهدی بر پیدایش آنان در قرن پنجم هجری دانست، زیرا نویسندگان یاد شده یا قبل از قرن پنجم هجری می زیسته اند و یا اوائل قرن پنجم هجری حضور داشتند و از عبارت شهرستانی به دست می آید که این فرقه در زمان او شناخته شده بودند و افرادی به دفاع از آن پرداخته اند.[4]
حق این مطلب این است که این فرقه در زمان ائمه معصومین علیهم السلام و نزدیک عصر غیبت یعنی زمان امام حسن عسگری علیه السلام و امام علی النقی علیه السلام پدید ‌آمدند. حالا بحث در نامگذاری آنها هست برخی این فرقه را نصیریه و گروهی هم نمیریه می دانند.
شواهدی دیگر نیز در دست می باشد که پیدایش این فرقه بازگشت به زمان امام عسگری علیه السلام دارد. به عنوان مثال در کتاب شیعه در تاریخ چنین آمده است:
در روزگار امام حسن عسگری علیه السلام گروهی به نام نصیریه پیدا شدند یعنی پیروان محمد بن نصیر فهری یا نمیری که پس از وفات امام حسن عسگری علیه السلام زیاد بودند، اما بعدها کم شدند و تا به امروز باقی هستند. اکثر آنها در کوههای لازقیه ساکنند و ما چیزی از عقائد آنها نمی دانیم.[5]
عبدالرحمن بدوی در کتاب تاریخ اندیشه های کلامی چنین می گوید: از نظر منشاء نژادی و قبیله ای چنین به نظر می رسد که هسته های اولیه نصیریه در کوه های علویین از قبایل یمنی همدان و غسان بهرا و تنوخ بوده که از دیرباز به آئین تشیع درآمده بودند. آنها نخست در منطقه ای که از طبریه و جبل عامل تا حلب کشیده شده، اقامت داشتند و شمارشان محدود بوده، اما بعدها (پایان قرن سوم هجری) با هجرت تیره هائی از طیّ و غسّان بر تعداد آنان افزوده شده است.[6]
فرقه نصیریه که حسین بن حمدال جنبلائی از آنان است پیروان محمد بن نصیر نمیری هستند که پس از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام به وجود آمدند. شیخ طوسی (ره) دربارة محمد بن نصیر نمیری و عقیدة او چنین می گوید: محمد بن نصیر نمیری از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام بود و بعد از رحلت آن حضرت ادعای بابیت کرد و گفت: من باب امام زمان (عج) و صاحب او هستم و به علت الحاد و جهلی که از او ظاهر شد خدا رسوایش کرد و محمد بن عثمان (از نواب اربعه) او را لعنت کرد و از وی تبری جست.
برای جمع بندی مطلب و اظهار نظر نهائی باید عرض کنیم که آراء و نظرات و گفته های زیادی دربارة این فرقه وجود دارد که بعضا مضطرب است و با نظرات دیگر مخالفت دارد و از آنجا که سخن واحدی در این زمینه یافت نشد بهتر آن است که تاریخ این فرقه را طبق گفتة اهل تحقیق و نظر قرن سوم بدانیم و شاید مطالبی که دربارة عقاید این فرقه گفته شده تا حد زیادی در تعیین تاریخ پیدایش این فرقه دخیل باشد.
البته یکی از دانشمندان سوری به نام هاشم عثمان تاریخ این فرقه را از سال 488 به بعد می دانند و اظهار می کنند که آنچه به نصیریه از جهت غلو نسبت داده شده است صحیح، نیست و آن چه که در زمان امام عسکری علیه السلام اتفاق افتاده و فرقه ای که در آن زمان به وجود آمده، نمیریه است؛ نه نصیریه. بنابراین، تاریخ آنان قرن پنجم می شود و نسبت هایی که به نصیریه داده شده همگی مربوط به فرقه نمیریه بوده و ربطی به نصیریه ندارد و طبق گفته های علمای معاصر نصیریه این فرقه از شیعیان امامیه اثنی عشری بوده و فرقی با امامیه ندارند).[7]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تذکرّة المتقین، هدایت القاصدین.
2. به نام سرزمین خاطره ها.
3. فرهنگ فرق اسلامی.


[1] . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، منشورات کتابخانة‌ آیت الله مرعشی نجفی، ج 8، ص 122.
[2] . سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج 8، ص 398، به نقل از رجال کشی، ص 438، قم، موسسه امام صادق(ع)،‌ چاپ اول، 1418 ق.
[3] . همان، ص 403.
[4] . ربانی گلپایگانی، علی،‌ فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377ش، ص319 318.
[5] . زید عاملی، محمد حسین، شیعه در تاریخ، ترجمه محمد رضا عطائی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، سال 1370، ص 105.
[6] . بدوی، عبدالرحمن، تاریخ اندیشه های کلامی، ترجمه حسین صابری، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، سال 1374، ج2، ص 451.
[7] . صفری فروشانی، نعمت الله، غالیان، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، سال 1378، ج5، ص134.
( اندیشه قم )