مجموعه آموزه ها و معارف انواع بلاها را با دو نگاه مطرح می کند:
الف بیان مصداقهای مختلف, همانند گرسنگی, ترس, خشکسالی, ضرر مالی, بیماری, مصایب خانوادگی یا داغ عزیزان, دشواری مالی و فقر, مرگ, زلزله و توفان و بلای خانمانسوز الهی شب هنگام.
ب ترسیم اصول و چارچوب کلی بلاها و امتحانات خداوند همچون: ((خیر و شر)); ((قبض)) و ((بسط)). بخش نخست را در آیات نورانی قرآن این گونه می یابیم که:
((و لنبلونکم بشی من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین));(1)
همانا به یقین شما را به چیزی[ از قبیل] ترس و گرسنگی و کاهش در اموال و جانها و محصولات می آزماییم و به شکیبایان مژده ده.
همان گونه که در آیه ای دیگر ((خشکسالی)) و ((کمبود محصولات)) را عذاب الهی برای فرعونیان معرفی می کند(2) و ((گرسنگی و ترس)) را بلای قریش پیش از اسلام می داند.(3) در فرازی دیگر از ((زلزله)) سخن به میان آورده و بلایی ویرانگر برای طغیانگران گمراه در قوم موسی بازگو می کند.(4) ((آفت محصولات)) یا ((آتش غیبی)) نوعی دیگر از بلاهای خانمانسوز است که برای سرکشان ناسپاس پدید آمده است.(5) ((غرق شدن در آب)) و ((مرگ در توفان)), مصیبتی است که قرآن از آن به ((بلای عظیم))(6) یاد کرده که گریبان طاغیان بی خرد را گرفته, آنان را نابود می سازد. گاه از برخی بلاهای بی خبر نیز خبر داده شده است که ((به هنگام آرامش شب و در حال آرمیدن)) فرو می بارد و اجازه هیچ حرکتی را به انسان نمی دهد(7) و در برخی آیات سخن از بلایی شده است که ((جسم را فرسوده و ناتوان)) می سازد و ((رنجها و سختیهای بسیاری))(8) به همراه می آورد. ((مرگ)) نیز بلایی از انواع بلاها دانسته شده تا زنگ بیدارباشی برای غافلان و جاهلان باشد.(9)
آنچه در آینه سخنان معصومان علیهم السلام در این باره می یابیم, همچون آیات قرآن به بلاهایی چون:
((بیماری جسمی)), ((مصایب خانوادگی یا داغ عزیزان)), ((فقر و دشواریهای مالی)),(10) ((اندوهگینی دل)),(11) ((بازداشتن از خواسته ها و خوشیها)),(12) ((ناکامی در لذتها و خوراکیها)),(13) ((قرار گرفتن در تیررس دشمنان خداوند))(14) و ((تلخی در ایام زندگی, به رنج افتادن و سختی در دنیا))(15) اشاره شده است.
در برخی از روایات ((بدترین بلاها)) برای بلادیدگان خداجوی; مومن حسود, منافق تنگ نظر و بی اثرکننده اعمال, شیطان گمراهگر و کافر ریاساز اعمال(16) بیان شده است و در بعضی دیگر بلای, فاقه یعنی بالاترین بلا دانسته شده که ((درد و بیماری جسمی)) بوده و سخت تر از آن ((مرض قلب))(17) باشد. چنانکه ((فقر نفس))(18) بزرگترین بلایا دانسته شده است و ((ناداری طولانی مدت)), ((محرومیتهای آشکار و عیان)) و ((دشمن مسلط بر انسان)) از مصایبی بیان شده که افراد در اثر سختی آنها, از خداوند تمنای مرگ می کنند!(19)
در بخش دوم, که ترسیم اصول کلی بلاهاست, خداوند حکیم تمامی سختیها و تلخیهای زندگی و یا شادیها و تفریحات آن را زیر مجموعه ((فتنه)) به معنای امتحان دانسته و فرموده:
((نبلوکم بالشر و الخیر فتنه));(20)
شما را از راه آزمایش به بد و نیک می آزماییم.
چنان که امام علی(ع) در شبی که درد و بیماری, ساعات سختی برای او ایجاد کرده بود, در پاسخ به پرسش اصحاب و عیادت کنندگان که پرسیدند: ای علی!
چگونه صبح کردی؟ فرمود: اصبحت بشر; (با شر و بدی صبح کردم) اصحاب شگفت زده گفتند: سبحان الله! این کلام از کسی مانند شماست؟! حضرت فرمود: خداوند متعال می فرماید: شما را با بدیها و خوبیها آزمایش می کنیم; پس خیر, سلامتی و بی نیازی است و شر, مریضی و ناداری است که برای ابتلا و امتحان فراهم می شوند.(21) در سخنان معصومان علیهم السلام مفهوم کلام الهی با واژه هایی همسان بیان شده است که:
هیچ قبض (تنگدستی) و بسطی (گشاده دستی) وجود ندارد مگر آنکه برای خداوند در آن ((منت و امتحان)); ((مشیت و قضای الهی)) و ((امر الهی و نهی خداوندی)) وجود دارد.(22)
پی نوشتها:
1.بقره, آیات 100 تا 155.
2.اعراف, آیه 130, (و لقد اخذنا آل فرعون بالسنین و نقص من الثمرات لعلهم یذکرون)
3.قریش, آیه 4 (الذی اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف)
4.اعراف, آیه 155 (و اختار موسی قومه سبعین رجلا لمیقاتنا فلما اخذتهم الرجفه قال رب ...)
5.قلم, آیات 17 تا 20 (انا بلوناهم کما بلونا اصحاب الجنه اذ إقسموا مصبحین ...)
6.انبیا, آیه 76 (و نوحا اذ نادی من قبل فاستجبنا له فنجیناه و اهله من الکرب العظیم)
7.اعراف, آیه 97 (افامن اهل القری ان یإتیهم بإسنا ضحا و هم یلعبون)
8.انبیا, آیات 83 و 84 (و ایوب اذ نادی ربه انی مسنی الضر و انت ارحم الراحمین); ص/ 41 (و اذکر عبدنا ایوب اذ نادی ربه ...)
9.مأده, آیه 106 (یا ایها الذین آمنوا شهده بینکم اذا حضر احدکم الموت .
..) 10.بحارالانوار, ج67, ص;236 جامع الاخبار, باب 10, روایت 16, ص311.
11.همان, ج72, ص48.
12.همان, ص;46 روضه الواعظین, ص454.
13.همان, ص45 و ;46 التمحیص, ص42.
14.اصول کافی, ج2, ص250, روایت ;5 بحارالانوار, ج68, ص221.
15.اعلام الدین, ص;146 بحارالانوار, ج81, ص194.
16.بحارالانوار, ج68, ص216.
17.شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید, ج19, ص337.
18.غررالحکم و دررالکلم.
19.بحارالانوار, ج78, ص232.
20.انبیا, آیه 35.
21.بحارالانوار, ج81, ص209.
22.التوحید, ص354, (مجموعه ای از سه روایت).
