برای شناخت بیشتر خود و خدای خود باید چه کار کرد؟

قبل از شروع به بحث لازم است بگوییم که خودشناسی دارای ابعاد و مراتب مختلف است و معانی مختلفی دارد. این عنوان در اصل مربوط شناخت نفس انسانی است که در مباحث مربوط به معرفت نفس مورد بحث و مطالعه قرار می گیرد.
تعریف:
خویشتن شناسی اخلاقی: یعنی شناخت صفات و استعدادهای مثبت و منفی خود به جهت اقدام به سازندگی برای رسیدن به تکامل انسانی.[1] گام خودشناسی: قدم اول در راه سازندگی شخصیت و ابعاد آن(جسمی، عقلی، عاطفی، اخلاقی و دینی و اجتماعی)[2] این است که با صفات و استعدادها علایق و امیال و انواع گرایش های خودآگاه و ناخود آگاه آشنا شویم. قدم دوم: واقع بینی انسان ابتدا به خاطر عشق به خود،‌خود را از هر نقصی پاک می شمارد و خود را آراسته به کمال می داند. پس انسان اگر دوست دارد به کمال برسد و خود را از آن محروم نسازد، باید قبل از هر چیز خود را نیازمند به تزکیه و سازندگی و آراسته شدن به خوبی ها بداند و بعد، از روی حقیقت جویی به تجزیه و تحلیل درونی خود بپردازد و از فریب دادن خود به شدت اجتناب ورزد و بداند که با اغفال و گول زدن خود و دیگران واقعیت عوض نمی شود و قدمی در راه رشد جلو نمی رود.
قدم سوم: پس از این که واقعاً تصمیم به سازندگی اخلاقی گرفتیم باید مراحل رشد را یکی پس از دیگری به تدریج و با آگاهی طی نماییم. بنابراین نیازمندیم از علمای اخلاق برجسته و کتاب های آنها استفاده کنیم.[3]
قدم چهارم: توجه داشته باشیم که مسائل تزکیه و خودسازی بسیار حساس است بنابراین باید تزکیه حقیقی(که یک خانه تکانی عمقی است) را از تزکیه و سازندگی اخلاقی اسمی و زبانی جدا کنیم و بدانیم که از وسط راه بازگشتند و بی راهه رفتند خود را فریب دادند و دچار ظاهر سازی شدند.
قدم پنجم: شناختن موانع خود شناسی:
1. بزرگترین مانع، خود خواهی های انسان است خویشتن شناسی امری مشکل نیست، ولی غالباً افراد از آشنایی با نقص های خود وحشت دارند باعث پرده پوشی، خود فریبی، ریا کاری به صورت آگاهانه و ناآگاهانه در آید.
2. مخفی کردن عیوب و نپذیرفتن توصیه های اخلاقی، تذکرات و پندهاست.
3. دل خوش کردن به شخصیت کاذب با مخفی نگه داشتن عیب ها.
4. تملق و تمجید صفاتی که درمانی است توسط دیگران.
5. راحت طلبی: کسی که به عیوب خویش اعتراف کند و بپذیرد باید در پی حل و رفع آن برآید، لذا نفس و شیطان از همان اول وسوسه می کند که بگوییم عیبی نداریم تا از زحمت مرحله بعدی نیز در آسایش باشیم.
قدم ششم: توجه به بزرگترین سرمایه خدادادی ما یعنی فطرت سالم خود و گرایش های آنها و تفکیک گرایش های حیوانی خوراک و .... از گرایش های والای انسانی مثل پرستش، حقیقت جویی و تغذیه هر دو بعد جسمی و روحی بر اساس دستورات شرع و اهمیت دادن به بعد روحی(اصالت انسان)/ [4]
قدم هفتم: پس نباید تنها بر عیوب تمرکز کرد. ما دارای امیتازات و فضائل زیادی نیز هستیم که برخی از آنها موروثی است و برخی اکتسابی است(توجه به امتیازات خود باعث قدرت روحی، اعتماد به نفس در خودسازی و امید می شود.)
قدم هشتم: آگاهی از امتیازات و استعدادهای ما باعث غرور و فخر و مباهات بر دیگران نشود (البته این امر در صورت دخالت خود خواهی است.)
راه های جلوگیری از فخر و مباهات منفی:/ [5]
1. توجه به عیب و امتیازات خود با هم.
2. توجه به آثار بد فخر و تکبر که حاصل از شناخت امیتازات خود است(مانع از تواضع شود خود سدّ راه پیشرفت معنوی است.)
3. امتیازات ما فقط با اراده ما به دست نیامده که فخر فروشی کنیم عوامل دیگری در آن نقش داشته اند(مثل قدرت حافظه و ....) گاهی موفقیت تو مرهون وابسته به زحمات عده ای دیگر است(پس آن را توفیق الهی بدانیم).
4. اگر بچه می دانست که چقدر پول در جهان است با تکان دادن قلک خود خوشحال نمی شد انسان فخر فروش اگر از انسان های کاملتر از خود و صفات بسیار والای انسانی آنها آگاه شود چنان غافل نمی شود.[6]
قدم نهم: توجه به صفات اخلاقی و غیر فعال:/ [7]
1. شناخت صفات فعال(مثبت و منفی) کار بسیار دشواری نیست.
2. صفات غیر فعال(مثبت و منفی) یا ضعیف اند و یا به صورت استعداد بوده و هنوز شرائط ظهور برای آنها پیدا نشده است. انسان باید در صدد شناسایی این صفات پنهان باشد تا از صفات مثبت کمال استفاده را ببرد و با صفات منفی قبل از ریشهدار شدن و قوی شدن آنها مقابله کند.
قدم دهم صفات ما دو گونه اند:/ [8]
1. اکتسابی(که با تلاش فرد و تحت تأثیر شرایط محیطی مثل خانواده، مدرسه، فرهنگ، اجتماع، مذهب) به دست می آیند.
2. موروثی(برخی از صفات روحی) از طریق توراث از نسل های قبلی به او انتقال پیدا کرده اند که با کمک شرائط محیطی و عوامل تربیتی و همراهی صفات جنبی دیگر به مرحله فعلیت می رسند.
قدم یازدهم:/ [9]یادگیری روش های مقابله با صفات منفی(خودخواهی که مادر همه صفات منفی است، حسد، کینه، ریا و ....)
قدم دوازدهم:/ [10]یادگیری روش های تقویت صفات مثبت (هم نوع دوستی، حس حقیقت جویی و پرستش و ....)
ائمه معصومین علیهم السّلام به ما فرموده اند که برای اثبات خداوند دنبال دلیل و آثار او باشید و ادلة اثبات و شناخت خدا بسیار است از جمله:
1. راه دل: قرآن می فرماید شما به خدا اعتقاد دارید ولی مشغله های زندگی و هیاهوی روزگار و دنیا شما را از خدا غافل کرده است به همین خاطر است که هر گاه سختی و مشکلی پیچیده و یا مریضی ای سخت به سراغ شما می آید سریع در دل متوجه خدا می شوید در قرآن می خوانیم: (فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ)/ [11] هنگامی که به کشتی سوار شدند خدا را از روی اخلاص می خوانند اما هنگامی که خداوند آنها را نجات داد و به ساحل آورد او را فراموش می کنند.
2. موعظه: انسان خاصیتی دارد که زود فراموش می کند نیاز به پند از صالحان و خوبان دارد نیاز به نصیحت و موعظه دارد چه خوب است که انسان به شکل حضوری در مجالس موعظه شرکت کند و یا مثلاً برنامه رادیو معارف معرفتی بشنود تا لحظه به لحظه از حالت غفلت بیرون آید و حضور خدا را حس کند.
3. ذکر مدام:/ [12]یکی از چیزهای بسیار مهمی که باعث می شود انسان دائماً در حال توجه باشد ذکر است یعنی همینطور که مشغول کارهای روزانه اش است پیوسته مشغول ذکر زبانی و قلبی باشد(ذکر آخر شب موقع خواب بسیار مفید است چون روان شناسان نیز گفته اند که ذهن با افکار قبل از خواب تا زمان بیداری مشغول کار و فعالیت است و این باعث قوی تر شدن باورها می شود.
4. خلوت: انسان نیاز دارد که شبانه روز یک مدتی(هر چند بسیار کوتاه) را داشته باشد با خود خلوت کند به کار و عبادت خود رسیدگی کند و در نعمت ها و آثار خداوند تأمل کند و او را به بزرگی بخواند.
5. توسل و دعا: انسان همیشه در محضر خداوند و ائمه اطهار علیه السّلام است چه پسندیده است که انسان متوسل به اهل بیت شود و از آنها که واسطة فیض الهی به بشریت هستند بخواهد که او را درک معارف صحیح کمک کنند و این دعا را زیاد بخوانید(اللهم عرَّفنی نفسک فإنک ان لم تُعَّرِفنی نفسک لم اعرف رسولک اللهم عرّفنی رسولک فانّک ان لم تعرفنی رسولک لم اعرف حجّتک اللهم عرفتی حجتّک فانک ان لم تعرِّفنی حجتک ظللتُ عن دینی.)
منابع کمکی:
1. مکارم شیرازی، ناصر، اصول عقاید برای جوانان، مطبوعاتی هدف، قم.
2. امینی علیرضا،‌ معارف اسلامی، ج 1 و 2، دفتر نشر و پخش معارف قم.
3. امامی و آشتیانی، طرحی نو در تقدیس عقاید اسلامی، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
4. خود و ناخود، محمود اکبری، انتشارات مؤسسه فرهنگی سماء.
به صحرا بنگرم صحرا تو بینم به دریا بنگرم دریا تو بینم
به هر جا بنگرم کوه و در دشت نشون از قدر عنای تو بینم
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . خودشناسی برای خودسازی، محمد تقی مصباح یزدی، موسسه در راه حق، ص 7.
[2] . تقی علی اشرف جودت، نقش عادت در تربیت اسلامی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ص 91، 1378.
[3] . از جمله اساتید اخلاق استاد آیت الله حسین مظاهری.
[4] . عوامل کنترل غرائز، آیت الله حسین مظاهری، مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر تهران، 1378، ص 56 اقتباس.
[5] . اخلاق اسلامی، محمد علی سادات، انتشارات سمت، ص 253.
[6] . مثال از استاد محسن قرائتی.
[7] . اخلاق اسلامی.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . عنکبوت، آیه 15.
[12] . المؤمن دائم الذکر و کثیر الفکر؛ مؤمن دائم در حال ذکر و فکر است امام علی علیه السّلام ، میزان الحکمه(ذکر).