حدود و مرز آزادی تا کجاست؟

آزادی یکی از واژه‌هایی است که در عین ابهام و اجمال، بیشترین کاربرد را در محاورات و طرح نظرات دارد بهر حال رایج‌ترین معنای آزادی این است که (آزادی عبارت از حقی است که به موجب آن افراد می‌توانند استعدادها و توانایی‌های طبیعی و خدادادی خویش را به کار اندازند. مشروط بر آنکه آسیب یا زیانی به دیگران وارد نسازند.)[1] امّا این معنا از نظر ما مخدوش است؛ زیرا (آزادی از دیدگاه اسلام یعنی رها شدن از بردگی و اطاعت غیر خدا)[2] لکن از آنجا که این تعاریف و غیر آن بیش از آنکه تعریف و تفسیر آزادی باشد، بیانگر برداشت‌ها و تلقی‌ها از آن است و نمی‌تواند بازگو کننده ابعاد و زوایای مختلف آزادی باشد، ما ناگزیریم زوایا و جوانب متعدد آن بپردازیم:
1. (از نظر فلسفی انسان موجودی است که فطرتاً آزاد خلق شده و آزادی جزء خصائل و غیر قابل انفکاک از طبیعت اوست.)[3] همانطوریکه هستی انسان محدود است آزادی او نیز محدود خواهد بود، یعنی آزادی انسان که از اوصاف او به شمار می‌رود و در اصل تحقق، تابع هستی اوست، محدود می باشد. بنابراین حتماً آزادی انسان مطلق و نامتناهی نبوده بلکه مقید محدود و مشروط می‌باشد.)‌[4]
2. از یک نگاه دیگر می‌توان گفت دو نوع آزادی مطرح است؛ یکی آزادی اجتماعی که عبارتست از آزادی انسان از قید و اسارت دیگران و از نگاه دیگر آزادی معنوی است که عبارت است از آزادی انسان از قید اسارت خویش. از دیدگاه اسلام، انسان تا آزادی معنوی را بدست نیاورد به آزادی اجتماعی هم نمی‌رسد و به همین جهت آزادی به مفهوم اسلامی نخست از درون آغاز می‌شود. آنچه انسان را به زنجیر اسارت جبّاران می‌کشد همان بذرهای جهل، زبونی، طمع و پرستش هوا و هوس‌ها و تمایلات حیوانی است، لذا آزادی آن‌طور که بعضی تصور کرده‌اند به معنای رهایی از هر قید و بند اخلاقی، اجتماعی و بی‌مسئولیتی نیست.)[5]
3. (از نظر سیاسی آزادی یکی از پایه‌های اصلی دموکراسی است در نظام‌های دموکراتیک قدرت سیاسی در آزادی افراد مردم نهفته است و حکام از طریق آراء آزاد عمومی، نمایندگی مردم را بدست می‌آورند.)[6]
4. از نظر حقوقی (در این قسم از آزادی بحث از این است که هیأت حاکمه، قانون و مجریان آن قانون تا چه حدّ می‌توانند آزادی افراد را محدود کنند و آنان را به رعایت مقرراتی در روابط اجتماعی موظف نمایند و یا به انجام اوامر و خواست‌های دولت متعهد سازند.)[7] چنانکه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در مقام آزادی و حدود آن، هم نسبت به هیأت حاکمه و هم نسبت به ملّت حدودی را بیان می‌کند که اهم موارد آن را عبارت از محورهایی همچون مبانی و موازین دینی و شرعی، مسئولیت انسان در برابر خدا، قانون، وحدت ملّی، حفظ نظام جمهوری اسلامی، استقلال، نفی وابستگی، نفی استبداد، انحصار و استثمار است.
بنابراین از نظر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آزادی مطلق نبوده و نسبت به آن انسان مسئول است، از سوی دیگر از آنجا که هدف آفرینش کمال‌یابی همة انسان‌هاست، باید همگان حق استفاده از همة مواهب مادی و معنوی را داشته باشند امّا در مقام عمل تزاحم و کشمکشهایی پدید می‌آید که برای از بین بردن آن، تعیین حداقل‌ها و مرز افراد و گروه‌ها ضرورت می‌یابد.)[8] به عبارت دیگر، آزادی نامحدود جامعه را به انحطاط می‌کشد و باعث خواهد شد که افراد قوی منافع افراد ضعیف را قربانی مطامع خود کنند. بنابراین، این آزادی تعدیل شده است که می‌تواند ضامن سعادت جامعه باشد در آزادی تعدیل‌‌شده هم از انحطاط جامعه جلوگیری می‌شود و هم این امکان وجود دارد که افراد مردم با ابراز اندیشه‌ها و اعمال آراء خود هیأت حاکمه را به نفع جامعه مهار کنند.[9]
در جوامع سرمایه‌داری و صنعتی که سخن از اصالت فرد است، محور و حدود آزادی نقطه تلاقی و اصطکاک آزادی‌هاست در آن جوامع آزادی عبارت است از قدرت بر انجام هرگونه عملی که به دیگری صدمه نزند. لذا محدودة اعمال حقوق طبیعی هر انسان فقط تا آنجاست که همین حقوق سایر اعضای جامعه را تضمین کند.[10] چون در تمدن مغرب زمین مبنای توجّه بهره‌برداری هرچه بیشتر از مادیات است لذا افراد در اعمال آزادی از قیود اخلاقی و عقاید دینی و مفاهیم متعالی انسانی آزادند و هر کاری را که بشرط اینکه مخالفت با قوانین موضوعه نداشته باشد، می‌توانند انجام دهند و چون در قوانین موضوعه چندان توجّه و تقیّدی به اصول اخلاقی و عقاید دینی وجود ندارد، انسان در جنبه‌های مادی و شهوانی آزاد است و از تکاملی که ناموس آفرینش برای او برنامه‌ریزی کرده است، محروم است.)[11]
امّا در جوامع ارزشی و براساس دیدگاه الهی تنها عامل تحدیدکنندة آزادی انسان همان مبدأ تحدید اصل هستی اوست؛ یعنی آن مبدأ هستی‌بخش که وجود محدود به او عطا کرد، تنها مرجع تعیین حدود آزادی اوست. چون غیر از آن مبدأ هستی‌بخش هیچ کس از حیطة هستی او آگاه نیست. بنابراین تنها مرجع صالح برای تحدید آزادی بشر همانا خداوندی است که هستی محدود را به او عطا فرمود و برای هر چیز اندازة خاصی قرار داد زیرا از نگاه قرآن کریم آزادی مقدمه حیات انسان است. همة آزادی‌ها برای آن است که انسان حیات اصیل و ارجمند برای خود فراهم سازد برای این‌که انسان به حیات مادی و معنوی ارجمندی دست یابد باید آزاد باشد و برای رسیدن به این آزادی باید خود را از بند هوس برهاند.[12] به بیان دیگر اساس تعلیمات اسلام بر اعتقاد به توحید و در مراحل بعد بر اصول اخلاقی و ملکات فاضله‌ایست که از همان اعتقاد به توحید ناشی می گردد و در این مکتب، آزادی مفهوم بلند و متعالی دارد که با تفکّر غرب کاملاً متفاوت است و نخستین نوع آزادی لازم برای انسان را آزادی از قید بندگی غیر خدا دانسته است و این، مفهومی است که همة نوع از آزادی‌های که با طبیعت آدمی سازش دارد را فرا می‌گیرد. انسان تنها یک معبود می‌شناسد و آن خداست. رهایی از بسیاری از قید و بندها به همین یک نوع آزادی باز می گردد. چنانچه حضرت علی علیه السّلام می‌فرماید: لا تکن عبد غیرک و قد جعلک الله حراًَ.[13] خلاصه این‌که (آزادی و حریت در اسلام معنایی بس عمیق و ژرف و ظریف دارد و با آنچه متفکرین غرب پنداشته‌اند،از زمین تا آسمان تفاوت دارد.)[14]
در نتیجه در جهان سرمایه‌داری حفظ ‌آزادی دیگران دیوارة آزادی‌ها را شکل می‌دهد. امّا در جوامع دینی علاوه بر حفظ و احترام به حقوق و آزادی‌های دیگران که لازمة زندگی اجتماعی است، آزادی از هوا و اطاعت غیر خدا و رهایی بردگی‌ ماسوی‌الله نیز لحاظ شده و حدود آزادی انسان به تبع وجود محدودش از سوی مبدأ عالی هستی‌بخش تعیین می‌شود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. نظریه سیاسی اسلام، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، 1380.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . هاشمی، سید محمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، دادگستر، چاپ سوم، 1380، ج1، ص196.
[2] . جوادی آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر، قم، نشر اسراء، 1377، ص 189.
[3] . هاشمی، همان، ص 196.
[4] . جوادی آملی، همان، ص 9.
[5] . صفار، محمد جواد، آشنایی با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1377، ص 155.
[6] . هاشمی، همان، ص 198.
[7] . دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، درآمدی بر حقوق اسلامی، تهران، انتشارات سمت، 1368.
[8] . مصباح یزدی، محمدتقی، حقوق و سیاست در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی (ره)، 1377، ص 46.
[9] . هاشمی، همان، ص 198.
[10] . اعلامیه حقوق بشر و شهروند فرانسه، 1789، مادة 4.
[11] . مدنی، همان، ص 55.
[12] . جوادی آملی، همان، ص 197198.
[13] . مدنی، همان، ص 5455.