برای فهم قرآن چه اقداماتی لازم است؟

حضرت علی(ع) درباره قرآن می فرمایند: َ (إِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ  لا تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَ لَا تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ وَ لا تُکْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلَّا بِهِ؛[1] همانا قرآن دارای ظاهری زیبا و باطنی ژرف و ناپیداست، مطالب شگفت آور آن تمام نمی ‌شود، و اسرار نهفته آن پایان نمی ‌پذیرد و تاریکی ‌ها بدون قرآن بر طرف نخواهد شد.)
با توجه به دقت در حدیث بالا روشن می شود، عجائب و اسراری که از نگاه امیر المومنین(ع) پایان ندارد، قطعا در احاطه ما در نمی آید. پس باید از ابتدا با درک صحیح گام برداریم و بدانیم که هیچ نقطه ای پایان راه نیست و هر چقدر بیشتر تلاش کنیم، نتیجه بیشتری نیز عاید ما می شود. و چگونه چنین نباشد در حالی که امام معصوم نیز مدام از جرعه قرآن می نوشد و سیر نمی شود.

بعد از این مقدمه باید گفت که فهم سخن قرآن در سطح ابتدایی بسیار آسان است. حتی نیاز به فهم زبان عربی نیز ندارد. کافیست آن را تلاوت کنیم و اگر عربی نمی دانیم ترجمه آن را بخوانیم. و در مراحل بعد می توانیم این اقدامات را انجام دهیم:

1- برای فهم دقیقتر و یافتن نکات بیشتر، باید زبان عربی (صرف و نحو و بلاغت) را بیاموزیم.
(بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبینٍ؛[شعراء/195] آن را به زبان عربی آشکار (نازل کرد).)

2- شناخت شان نزول، تاریخ و حوادثی که قرآن در بطن آنها نازل شده است.

3- تدبر (زیر و رو کردن مطالب) و تفکر (نظر کردن)  و تعقل (سنجش)
(أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ؛[محمد/24] آیا آنها در قرآن تدبّر نمی ‌کنند.)
(کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛[یونس/24] ما آیات را برای مردمی که تفکر کنند این چنین تفصیل می ‌دهیم.)
(إِنَّ فی‌ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ؛[رعد/4] در اینها برای گروهی که تعقل کنند عبرتهاست)

4- برداشتن موانع روحی بر سر راه فهم قرآن (به هر اندازه موانع برداشته شوند، به همان اندازه فهم عالی تر می شود)
(أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی‌ قُلُوبٍ أَقْفالُها؛[محمد/24] آیا آنها در قرآن تدبّر نمی‌ کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!)
(لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ؛[واقعه/79] و جز پاکان نمی ‌توانند به آن دست زنند [دست یابند])

5- بهره مند شدن از دانش عالی مخاطب قرآن، که قلبش محل نزول قرآن بوده:
(نَزَّلَهُ عَلی‌ قَلْبِکَ بِإِذْنِ الله؛[بقره/97] او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است.)

و همراه شدن و بهره مندی از قرین و همراهان همیشگی قرآن:
(أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی فَتَمَسَّکُوا بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا فَإِنَّ اللَّطِیفَ الْخَبِیرَ أَخْبَرَنِی وَ عَهِدَ إِلَیَّ أَنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْض‌؛[2] فرمود: (ای مردم، من در میان شما دو چیز گرانبها باقی می‌ گذارم: کتاب خدا و عترتم یعنی اهل بیتم. به این دو تمسّک جوئید که هرگز گمراه نمی ‌شوید. خداوند لطیف خبیر به من خبر داده و به من وعده داده است که این دو از یک دیگر جدا نمی ‌شوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند).

6- در دست داشتن میزان ها برای فهم موضع هر آیه (مثلا کجا به کفار بی اعتنایی می کند، کجا با آن ها صف بندی می کند، کجا با آن ها اعلام جنگ می کند، کجا برای آن ها استدلال می آورد، کجا آن ها را تهدید می کند و ...)
(یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ؛[نساء/46] سخنان را از جای خود، تحریف می ‌کنند.)

7- شناخت جامع از قرآن برای فهم محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و مطلق و مقید و .. و شناخت قرآن با قرآن
(مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ؛[آل عمران/7] او کسی است که این کتاب (آسمانی) را بر تو نازل کرد، که قسمتی از آن، آیات (محکم) [صریح و روشن‌] است که اساس این کتاب می‌باشد و قسمتی از آن، (متشابه) است.)

8- طرح سوال های مناسب و شناخت درد خود، برای انتخاب دارو و در نتیجه شفا گیری از قرآن
(نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَه؛[اسراء/82] ما آنچه از قرآن فرستیم شفای دل و رحمت الهی بر اهل ایمان است.)

و در کنار همه این ها، چشم داشتن به عنایت خدا، تا او ما را لایق قرآن بداند و فهم آن را روزی ما بکند.

[1]. خطبه 18 نهج البلاغه.
[2]. کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص 647.