ابزار فهم قرآن چیست؟

برای روشن شدن موضوع و رسیدن به جواب به دو مورد اشاره می‌شود: 1- قرآن مجید به منظور هدایت همگان نازل شده است، همه انسان‌هایی که در روی زمین در گستره زمان به سر می‌برند از نور رهنمود آن برخوردار خواهند شد و در فهم قرآن نه فرهنگ خاصی معتبر است که بدون آن نیل به اسرار قرآن میسور نباشد و نه تمدن مخصوصی مانع است که با وجود آن بهره‌مندی از الطاف قرآن میسور نگردد.
قرآن نذیر و بشیر عالمیان و هادی همه انسان‌ها است ازاین‌رو زبان آن نیز آشنای فطرت همگان است و قرآن که کتابی جهان‌شمول است باید به گونه‌ای با جهانیان سخن بگوید که همگان از فهم آن نصیبی داشته باشند تنها زبانی که جهان گسترده بشریت را - در دیروز و امروز و آینده هماهنگ می‌کند زبان فطرت است که زبان مشترک انسان‌ها است و از طرفی قرآن که مدعی است من برای بشریت آمده‌ام باید به گونه‌ای باشد که همگان آن را بفهمند و برای همگان سودمند باشد به طوری که هیچ بشری بی‌نیاز از آن نباشد و این زبان و فرهنگ قرآن - فطرت - آسان‌ترین و بهترین و نزدیک‌ترین راه برای انس با خداست. A{و لقد یسّرنا القرآن للذکر فهل من مدکّرM{}Aاین کتاب - قرآن - رابرای یاد حق آسان قرار دادیم آیا کسی هست که بدان متذکر شود}M. 2- فهم قرآن تکامل‌پذیر است و هم‌چنین افهام در فهم قرآن و حتی سنت معصومین(ع) مختلف است. الف) انبیای الهی آمده‌اند گنجینه‌های فکر و عقل بشر را بشورانند تا انسان‌ها با فطرتی شکوفا، اصول و معارف ثابت دین را دریابند و آیات قرآن کریم با دست اعجاز الهی به گونه‌ای تنظیم شده است که تا پایان جهان می‌توان از معارف بلند آن استفاده کرد و در هر زمان فهم از قرآن چه از نظر کیفی و چه از نظر کمی در تکامل و تزاید است. هر چه فطرت انسان‌ها شکوفاتر می‌شود عقل و علم آنان نیز از انسان و جهان افزون‌تر می‌گردد.
با ملاحظه آرای مفسرین در طول تاریخ این مسأله آشکار می‌گردد که فهم‌ها رو به تزاید و تکامل است. مثلاً: درباره نزول سوره مبارکه توحید و آیات اولیه سوره حدید A{هو الاول والاخر والظاهر والباطن... و هو علیم بذات الصدور}A مرحوم کلینی و شیخ صدوق روایتی را از امام سجاد(ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمودند: H{ان الله عزوجل علم انه یکون فی آخر الزمان اقوام متعقون فانزل الله تعالی (قل هو الله احد) والایات من سورة الحدید، الی قوله (علیم بذات الصدور) فمن رام وراء ذلک فقد هلکM{}Hخداوند متعال می‌دانست که در آخر زمان اقوامی می‌آیند که در مسائل تعمق و دقت می‌کنند، لذا سوره قل هو الله احد و آیات آغاز سوره حدید تا علیم بذات الصدور را نازل فرمود پس هر کس ماورای آن را طالب باشد هلاک می‌شود}M. ب ) فهم قرآن به نسبت تفاوت ظرفیت‌ها متفاوت است.
قرآن کتابی عمیق و دارای بطون است و هر کس به حد ظرفیت وجودی خود می‌تواند از آن بهره‌مند شود و ائمه(ع) نیز آیات کریمه قرآن را برای همه افراد یکسان معنی نمی‌کردند، برای برخی ظاهر قرآن و برای برخی دیگر باطن قرآن را معنی می‌فرمودند واین بستگی به تحمل افراد داشت و دل‌های انسان‌ها همانند ظرفهای گوناگون است که هر کس به اندازه ظرفیت خود بهره می‌برد و شاید آیندگان بتوانند معارف الهی را چه در قرآن و چه در روایات اهل‌بیت(ع) به نحو دقیق‌تر و عمیق‌تر از گذشتگان خود بفهمند. بنابراین فهم قرآن در بین گذشتگان و آیندگان متفاوت است. مسلما فهم آیندگان دقیق‌تر علمی‌تر و کامل‌تر است؛ بعضی از مسائل در زمان‌های گذشته جزء مسائل علمی به شمار می‌رفت ولی همان مسائل امروز از بدیهیات است علت این به پیشرفت علوم و تکامل فهم‌ها برمی‌گردد؛ البته علوم و فهم گذشتگان در فهم مطالب و ادراک آیندگان بی‌تأثیر نیست.
برای همگان بهره‌مندی از معارف قرآن تا حدودی ممکن است؛ امّا برای فهم آن - به عنوان منبع اساسی معرفت دینی نیازمندیم که ابزارهای خاص آن را بیابیم و حدود استفاده از هر یک از آنها و میزان تأثیر و اعتبار آنها را بدانیم. مهم‌ترین ابزارها برای فهم قرآن، عبارت است از: یک. ادبیات و قواعد زبان‌شناختی‌ برای درک سخن هر گوینده و نقطه آغاز تفاهم، آگاهی از قواعد اولیه مربوط به زبان و لغت او ضروری است. از این رو داشتن اطلاعات کافی و عمیق از ادبیات این زبان، دارای اهمیت است. در ادبیات نیز فهم معناشناسی واژه‌ها، آشنایی به علم صرف و علم نحو - که جایگاه ترکیبی کلمات را در ساختار جملات مشخص می‌سازد و اطلاع از علم معانی و بیان و بدیع بایسته است. دو. آشنا بودن به مضمون و سیاق خود قرآن‌ قرآن، قراینی دارد که بعضی پیوسته و برخی ناپیوسته است و برای فهم مقصود هر گوینده، مناسب‌ترین شیوه آن است که سخنان گوناگون خود او را در کنار هم و مرتبط با هم بنگریم.
این شیوه در ارزیابی و نتیجه‌گیری پرفایده است. سه. سنت معصوم‌علیه السلام‌ از جمله شئون پیامبرصلی الله علیه وآله و ائمه‌علیهم السلام ، تبیین مقاصد کتاب الهی است: (وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ)؛ نحل (16)، آیه 44.. علامه طباطبایی می‌نویسد: (آیه مبارکه دلیل بر حجّت بودن سخن پیامبراکرم‌صلی الله علیه وآله در شرح آیات قرآن کریم است) المیزان، ج 12، ص 261.. سنّت و سخن معصوم‌علیه السلام در تفسیر قرآن و تعلیم شیوه تفسیر به مردم و تعلیم راهیابی به بطون قرآن، نقش اساسی دارد. چهار. عقل و تفکر خلاق‌ مفسّر و بهره گیرنده از قرآن، باید عقل فعّال و تفکّر خلاّق داشته باشد تا بتواند از این ابزار، به طور صحیح و دقیق، معارف دینی را از آیات آن استفاده کند. برای مثال در معارف عقلی قرآن، درک بدیهیات و مسلمات عقلی و به کار بستن آنها لازم و بایسته است و... . پنج. جامع نگری‌ دین مجموعه عقاید و آموزه‌هایی را ارائه داده که اینها، باید با هم سازگار باشد.
از این رو در برداشت از قرآن، باید هر مفهوم قرآنی، در مجموعه‌های آموزه‌های دینی - که از منابع اصلی به دست آمده نگریسته شود. فهم عمیق معانی قرآن، نیاز به تلاش علمی بسیار دارد؛ لذا مفسرانی موفق بوده‌اند که کوله‌باری از سابقه علمی و تحقیقی بر دوش آنان بوده است. برای آگاهی بیشتر در این زمینه به کتاب‌های علوم قرآنی مراجعه شود؛ از جمله: الف. کمال، دزفولی، شناخت قرآن؛ ب. محمدحسین، بهشتی، روش برداشت از قرآن؛ پ. محمدباقر، سعیدی روشن، علوم قرآنی. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 9/100112028)