واژه (بداء) در لغت عرب، به معنای ظهور و آشکار شدن است، و در خدای متعال هرگز با پشیمانی ارتباطی ندارد.
خدای متعال با حضرت موسی (ع) قراری 30 روزه در کوه طور می گذارد. اما این قرار را 10 روز تمدید کرده و آن را 40 روزه می کند:
(وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً[اعراف/142] و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم سپس آن را با ده شب (دیگر) تکمیل نمودیم به این ترتیب، میعاد پروردگارش (با او)، چهل شب تمام شد.)
خدای متعال اتفاقات و حوادث را در لوحی ثبت کرده، اما آنها را دچار تغییر و تحول می کند و بعضی از آنها را تغییر می دهد:
(یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ[رعد/39] خداوند هر چه را بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات می کند و (امّ الکتاب) [لوح محفوظ] نزد اوست.)
بنابراین رخ دادن تغییر در دستورات الهی، یا مقدرات او مطلبی قطعی و روشن است که قرآن به صراحت آن را بیان کرده است. اما این تغییرها به دلیل پشیمانی نیست و بیان این گونه سخنان از مقایسه خالق با خودمان است. که چون تغییرهای ما در بسیاری از موارد ناشی از اشتباه و پشیمانی است، تصور می کنیم که تغییرهای الهی نیز چنین است. در حالی که مومنین باید خدا را از این گونه تشبیه ها منزه بدارند و او را آن گونه که لایق است، تسبیح گویند.
خود انسان ها علیرغم علم ناقص و جایز الخطا بودن، تغییر تصمیماتشان همیشه ناشی از اشتباه و پشیمان شدن نیست، بلکه ممکن است به دلیل تغییر شرایط و اوضاع، تصمیمی خلاف تصمیم سابق اخذ کنند. با این حال چگونه تصور می کنیم که هر تغییر تصمیم الهی را باید به پشیمانی ارتباط دهیم؟
بنابراین باید بنگریم که تغییر تصمیم خدای متعال، چه معنایی لایق ذات او دارد که با اندک دقتی موارد آن روشن می شود. به عنوان مثال:
قسمتی از تغییرها، به دلیل باز بودن دست بشر در تعیین سرنوشت خویش است. که می تواند با اعمال خود، آینده اش را رقم بزند. و اگر چه در مرتبه ای (ام الکتاب) هیچ تغییری روی نمی دهد، اما در لوح محو و اثبات تغییر ظاهر می شود که یکی از موارد آن را آیه زیر بیان کرده است:
(إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ[رعد/11] خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند!)
بنابراین خدای متعال که حال قومی را به گونه ای قرار داده، می تواند تصمیم خود را عوض کند و حال آنان را تغییر دهد، چون خود آن قوم، تغییری در خود ایجاد کرده اند. چنان که قوم یونس دچار همین تغییر حال شدند:
(قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حینٍ[یونس/98] قوم یونس، هنگامی که آنها ایمان آوردند، عذاب رسوا کننده را در زندگی دنیا از آنان برطرف ساختیم و تا مدّت معیّنی [پایان زندگی و اجلشان] آنها را بهره مند ساختیم.)
و خود حضرت یونس نیز از کسانی است که تغییری در حال او داده شد، به دلیل تسبیح خدای متعال توسط او:
(فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحینَ * لَلَبِثَ فی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ[صافات/143-144] و اگر او از تسبیح کنندگان نبود تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند!)
و یکی دیگر از مصدادیق تغییر در تصمیم الهی، تغییری است که تنها از منظر ما تغییر شمرده می شود و در اصل تغییری نبوده است. اما چون ابتدا مقداری از ماجرا با خبر می شویم و از همه آن با خبر نیستیم، بعد از روشن شدن سایر ابعاد ماجرا، احساس ایجاد تغییر می کنیم. مانند ماجرای قرار حضرت موسی با خدا که در ابتدا به آن اشاره کردیم که خدای متعال قراری که در ابتدا 30 روز آن اعلام شده بود، در 40 روز تمام شده می داند. و این نوع تغییر، تغییری است که از بزرگترین آزمون ها و آزمایش ها برای انسان شمرده می شود. کما اینکه قوم موسی در اثر همین تغییر ده روزه، به گوساله پرستی روی آوردند.
کما اینکه حضرت ابراهیم (ع) نیز همین گونه آزمایش شد. او تصور می کرد که باید فرزندش را قربانی کند در حالی که خدا در نهایت قربانی گوسفند را از ابراهیم (ع) طلب کرد.
در قرآن منکران بداء نیز به شدت توبیخ شده اند. آنجا که خدای متعال در مذمت ادعای یهود می گوید:
(وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ[مائده/64] و یهود گفتند: (دست خدا (با زنجیر) بسته است.) دستهایشان بسته باد! و بخاطر این سخن، از رحمت (الهی) دور شوند! بلکه هر دو دست (قدرت) او، گشاده است.)
در تفسیر نمونه ج4، صفحه 450 در توضیح این آیه می نویسد: (از بسیاری از روایاتی که از طریق اهل بیت ع به ما رسیده استفاده می شود که این آیه اشاره به اعتقادی است که یهود در باره مساله قضا و قدر و سرنوشت و تفویض داشتند و معتقد بودند که در آغاز خلقت خداوند همه چیز را معین کرده و آنچه باید انجام بگیرد، انجام گرفته است و حتی خود او هم عملا نمی‌تواند تغییری در آن ایجاد کند!)
